پشت زین یا پشت به زین؟
رضا شکراللهی
ما مردمی هستیم ضرب‌المثل‌زده؛ همان‌قدر که جوک‌زده و سیاست‌زده و تاریخ‌زده و فرهنگ‌زده و دیگرچیزهازده. الی ماشاءالله ضرب‌المثل عامیانه و ادیبانه داریم که خوشبختانه هیچ مرگ‌شان هم نمی‌شود. تا ضرب‌المثلی می‌خواهد در سکوت از حافظه‌ی ملت بگریزد، حادثه‌ای سیاسی یا اجتماعی یقه‌اش را می‌گیرد و آن را می‌نشاند سر جایش. در بروز انواع حوادث سیاسی و اجتماعی و اخیراً قضایی هم که هیچ کم نداریم. خبر و واقعه پشتِ خبر و واقعه. شکر خدا یکی هم از یکی هول‌آورتر یا عجیب‌تر! تا می‌آییم استعفای اجباری و فرارگونه‌ی معاون محیط زیست را هضم کنیم و از ضرب‌المثل‌هایش خلاص شویم، خبر می‌رسد "دنبال سعید مرتضوی هستند ولی گیرش نیاورده‌اند." تا می‌آییم از حاشیه‌های این گیرنیاوردن خلاص شویم، خبر می‌رسد قاضی محبوب سابق را در ویلایی در شمال بازداشت کرده‌اند. و تیتر اندر تیتر است که انواع شبکه‌های مجازی را می‌نوردد که: گهی پشتِ زین و گهی زین به پشت. هرچند، چه سود که درشتیِ این سرای سپنج را نمی‌توان توی چشم هر پشتِ‌زین‌نشسته‌ای فرو کرد، به‌خصوص اگر ژن خوب داشته باشد یا پشتش گرم باشد به‌گونه‌ای که مپرس.
غصه‌ی این قصه فقط این نیست؛ این هم هست که این بیت منسوب به فردوسی را اشتباه هم می‌گویند و می‌نویسند. در نسبت موجود میان آدم و زین، آدم یا پشتِ زین می‌نشیند یا زین را به پشتش می‌گذارد و می‌شود چارپا. این‌که به‌اشتباه یک «به» می‌اندازند وسطِ آن و می‌گویند "گهی پشت «به» زین و گهی زین به پشت"» جدا از اشکال وزنی که ایجاد می‌کند، حالت سومی را تداعی می‌کند که خیلی غریب است؛ این‌که کسی «به» زین پشت کند. یعنی برود روی چارپا و پشتش را بچسباند به زین و لنگ‌هایش در هوا بماند. نمی‌شود خب! در این بیت، پشتِ اول متعلق است به زین. ترکیب اضافی است. وقتی «به» را اضافه می‌کنیم، هم وزن شعر را خراب می‌کنیم هم معنای آن را دگرگون و خنده‌دار. مگر این‌که در مورد سعید مرتضوی استثنا قائل شویم و آن‌جور که او در همه‌ی این سال‌ها، چنین بی‌قید‌وبند و حیرت‌آور، جولان داد و با مواد قانونی بی‌ربط کله‌معلق زد، او را در دوران سواره‌بودنش به همین شکل عجیب تصور کنیم: آدمی که حتا وقتی پشت زین هم بود، مثل آدم ننشسته بود؛ پشتش را کرده بود به زین و لنگ‌درهوا خرِ مراد می‌راند. ولی حالا که مورد عجیب مرتضوی با به زندان افتادنش، دست‌کم فعلاً، به پایان رسیده، بد نیست بیت مَثَل‌شده‌ی منسوب به فردوسی را درست به کار ببریم:
چنین است رسم سرای درشت
گهی پشتِ زین و گهی زین به پشت
بگذریم. گفتم این بیت منسوب است به فردوسی. این بیت در برخی نسخه‌های معتبرِ شاهنامه نیامده و فقط در برخی نسخه‌ها، در میانه‌ي داستان رستم و سهراب، ثبت شده است. بررسی این موضوع بر عهده‌ی پژوهشگران اهل. فقط بگویم که فردوسی دست‌کم ۱۷ بیت در کل شاهنامه دارد که با عبارت «چنین است رسمِ» شروع می‌شود. یعنی می‌توان گفت یکی از تکیه‌کلام‌های اوست و انتساب این بیت به او شاید از این نظر هم شایان توجه باشد. در این باره بیشتر خواهم نوشت.