سازوكار انتخاب و خريد كتاب از سوي ارشاد از پايان دهه 70 تا به امروز
در بر همان پاشنه مي‌چرخد
آيا دولت بايد از دولتي‌ها كتاب بخرد يا نخرد؟
جواد ماه‌زاده، زينب كاظم‌خواه/ آيا دولت بايد از دولتي‌ها كتاب بخرد يا نخرد؟ اين پرسش، مي‌تواند سوژه يك نظرسنجي باشد. انتشار فهرست كتاب‌هاي خريده شده وزارت ارشاد از ناشران، اين دست سوال‌ها را به ذهن مي‌آورد كه دولتي‌ها چرا كتاب منتشر مي‌كنند و دولت با چه هدف از آنها كتاب مي‌خرد؟ اگر ناشران دولتي و حاكميتي داراي رديف‌هاي بودجه هستند، خريد دولت از آنها نوعي كمك ديگر به آنها محسوب مي‌شود يا معني ديگري مي‌دهد؟روزي كه اسامي هيات انتخاب‌كنندگان كتاب اعلام شد اميد زيادي در دل ناشران بخش خصوصي كه طي سه سال گذشته با مشكلات عديده‌اي روبه‌رو بوده‌اند، پيدا شد ولي همچنان پيچيدگي‌ها و عجايب روند مميزي و نيز نحوه خريد از ناشران، با تناقض‌ها و پرسش‌هايي همراه است. از جمله اينكه، معلوم نيست هيات موردنظر چرا به خريد كتاب از ناشران دولتي ادامه مي‌دهد؟ در جايي كه مشخص است كدام ناشر فراتر از يك موسسه انتشاراتي است و تبديل به سازماني عريض و طويل دولتي يا شبه‌دولتي با بودجه‌هاي مشخص شده، بسياري از ناشران خصوصي و رو به احتضار كه ناگزير از كم‌كاري شده و اميد به سياست‌هايي نظير خريد كتاب وزارت ارشاد دارند، بازهم از چشم هيات انتخاب‌كننده دور مانده‌اند و درعوض اسامي ناشران وابسته و موسسات بودجه‌بگير به تكرار در فهرست‌هاي مربوطه ديده مي‌شود. اين ناشران چرا در فهرست خريد كتاب وزارت ارشاد جا مي‌گيرند؟ اساسا دليل خريد كتاب از ناشران چيست؟
در شرايط سالم، عقل سليم حكم مي‌كند كه سايه دولت از سر فرهنگ كوتاه شود، هيچ كمك دولتي به هيچ بخشي تعلق نگيرد و صنعت نشر و ساير توليدكنندگان محصولات سمعي، بصري و مكتوب روي پاي خود بايستند، دخل و خرج‌شان را خود تنظيم كنند و با پيوستن به بازار رقابتي، يا توسعه يابند يا ناگزير از چرخه خارج شوند. اما در ساختار پرتناقض دولتي ما كه دولت هم هدايتگر و حمايتگر است، هم ناظر و مميز و هم خريدار، چنانچه قصد داردكمك حال صنعت نشر بحران‌زده كشور باشد، بايد دست ازحمايت‌هاي خاص بردارد و بيش از دولتي‌ها و شبه‌دولتي‌ها به مراقبت از بخش خصوصي رو به تعطيلي بينديشد. اعضاي هيات خريد كتاب كه چهره‌هاي شناخته شده‌اي هستند و بيشترشان را افرادي تشكيل مي‌دهند كه دلسوزانه براي كتاب كار كرده‌اند، به خوبي آگاهند كه طي سال‌هاي اخير ناشران با مشقت بسيار توانسته‌اندادامه حيات بدهند، پا پس نگذارند و در چرخه نشر باقي بمانند. اما با وجود اين، نام چند ناشر پركار در فهرست خريد كتاب ارشاد ديده مي‌شود و چند عنوان كتاب از آنها خريده شده است؟ ايراد ديگر به تفاوت ميزان خريدها برمي‌گردد كه نشان مي‌دهد چه كتاب‌هايي خريد 500 تايي داشته‌اند و از چه كتاب‌هايي 100 يا 50 نسخه خريده شده است. حالا كه تقدير بر دولتي ماندن و توزيع عدالت از بالاست، اميد است كه ملاك‌ها و معيارهايي نه همسو با دولت و دولتي شدن، كه با هدف تقويت بخش خصوصي تبيين شود و نگاه بازتر و منصفانه‌تري در پيش گرفته شود.
آغاز داستان خريد كتاب توسط وزارت ارشاد
سال‌هاي پاياني دهه 70 بود كه مصوبه خريد كتاب از سوي وزارت ارشاد تصويب و از همان زمان بودجه‌اي براي خريد در نظر گرفته شد. هدف اصلي از اين كار كمك به ناشران فعال و بالا بردن توان نقدينگي آنها و همچنين تجهيز كتابخانه‌هاي عمومي بود. در همان سال‌ها كميته‌اي
تحت عنوان شوراي خريد كتاب در معاونت امور فرهنگي وزارت ارشاد وقت شكل گرفت كه برنامه اين بود كه كارشناسان اين شورا دور هم بنشينند و از ميان كتاب‌هاي تازه منتشر شده، گزينش كنند و آنها را در ليست خريد قرار دهند. در آن زمان تنها قاعده‌مشخص اين بود كه كتاب، چاپ اولي بوده و پيش‌تر خريدي از آن صورت نگرفته باشد.
سال‌ها بر همين منوال، كتاب‌هاي ناشران خريداري مي‌شد و طبيعتا اين رويه از همان آغاز با انتقادات ناشران مواجه شد؛ چرا كه در اين ميان كلاه برخي ناشران خصوصي پس معركه بود و ارشاد همان‌طور كه در يارانه كاغذ توجه كمتري به آنها داشت در خريد كتاب‌هم ناديده‌گرفته شدند. در واقع پولي كه بايد بين تمام ناشران تقسيم شود، با راي كارشناسان خريد كتاب، تنها به برخي از ناشران تعلق مي‌گيرد.
اعتراض ناشران به نحوه خريد
اعتراضات از سوي ناشران به ليست خريد كتاب‌ها، معمولا از سوي ناشراني صورت مي‌گيرد كه نام كتاب‌هاي خود را در اين ليست‌ها نمي‌يابند و در مقابل، نام كتاب‌هاي ناشران ديگر در ليست خريدهاي ارشاد مدام تكرار مي‌شود. از اين نقطه است كه شك و شبهه‌ها به نحوه خريد اين وزارتخانه شكل مي‌گيرد، انگار ناشراني مورد عنايت بيشتر هستند و ديگران هميشه از اين قافله عقب مي‌مانند.
يكي از مسائلي كه روند انتقادات را در طول اين سال‌ها تشديد كرده‌بود، معرفي نكردن اعضاي شوراي خريد كتاب به ناشران و اهالي نشر بود كه عنوان مي‌شد اين اتفاق به اين دليل است كه مزاحمتي براي هيات خريد ايجاد نشود و همچنين از رابطه‌بازي، و سفارش جلوگيري شود. اما با آمدن دولت تدبير و اميد براي نخستين‌بار به اين خواسته ناشران تن داده شد و در نهايت كارشناسان و اعضاي كميته خريد كتاب ارشاد به آنها معرفي شدند.
در اين هيات انتخاب و خريد كتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، اسامي آشنايي چون علي اصغر محمدخاني، حميدرضا ارباب سليماني، محمدكاظم شمس، محمدعلي مهدوي‌راد، علي شجاعي‌صايين، علي‌اصغر سيدآبادي، مصطفي اميدي و علي اوجبي به چشم مي‌خورد كه طيفي بودند كه با اهالي كتاب حشر و نشر داشتند و با مسائل و مشكلات ناشران از نزديك آشنا بودند. روند كار اين كميته به اين صورت است كه هر چند وقت يك‌بار جلساتي تشكيل مي‌دهند و در مورد خريد كتاب‌ها از ناشران تصميم نهايي را مي‌گيرند. همچنين در اين جلسات، صورتجلسه تنظيم و به امضاي اعضاي هيات انتخاب و خريد كتاب مي‌رسد. اين صورتجلسه توسط دبير هيات به معاونت امور فرهنگي وزارت ارشاد ارسال مي‌شود و در صورت تاييد معاون فرهنگي وزير، فهرست آثار در سامانه خريد كتاب اين معاونت قرار مي‌گيرند.
ملاك براي انتخاب و خريد كتاب‌ها
هيات انتخاب و خريد كتاب ارشاد در انتخاب كتاب‌ها براي قرار گرفتن در فهرست خريد، 14 ملاك را در نظر مي‌گيرد: كتاب‌هايي كه براي تقويت و ترويج فرهنگ اسلامي باشند، آثاري كه موجبات ارتقاي سطح فرهنگ عمومي جامعه براساس تعاريف مندرج در مصوبات شوراي فرهنگ عمومي كشور و شوراي عالي انقلاب فرهنگي را فراهم آورند، كتاب‌هايي كه در حفظ گسترش و غناي زبان و ادبيات فارسي موثر باشند، آثار ارزشمندي كه در ارتباط موضوعي با دين، فرهنگ و تمدن ايران و اسلام، تاريخ، ادبيات انقلاب اسلامي و دفاع مقدس باشند، كتاب‌هايي كه موجب ارتقاي علمي در حوزه‌هاي مختلف شوند، آثاري كه موجب ارتقاي فرهنگ اسلامي و تعالي دانش اجتماعي زنان شوند، كتاب‌هايي كه موجب گسترش پيوندهاي فرهنگي كشور با جوامع ديگر و تقويت فرهنگ ايران و اسلام شوند، كتاب‌هاي ارزشمند حوزه نظري هنر به ويژه هنر اسلامي، فرهنگ‌ها و دايره‌المعارف‌ها يا كتب مرجع ارزشمند، كتاب‌هاي ارزشمندي كه ارتباط موضوعي با حوزه مخاطبان جامعه روستايي و عشايري دارند، آثاري كه در استمرار يادگيري و مطالعه نوسوادان موثر باشند، كتاب‌هاي كودكان و نوجوانان كه براي آشناسازي اين گروه سني با تاريخ و تمدن و فرهنگ ايران و اسلام، مقابله با تهاجم فرهنگي، ترويج و تفهيم فرهنگ و معاصر اسلامي و متناسب با نيازهاي كودكان و نوجوانان تهيه شده باشند، كتاب‌هاي داستان و شعر مناسب و كتاب‌هاي متناسب با موضوعات مهم فرهنگي سال كه از سوي نظام جمهوري اسلامي ايران اعلام شده باشند.
كتاب‌هايي كه ملاك‌هاي نامبرده را ندارند همچنين كتاب‌هايي كه به لحاظ موضوعي و ويژگي‌هاي تاليفي با مشكلاتي موجه‌اند، از چرخه اعضاي هيات انتخاب و خريد كتاب خارج مي‌شوند. به غير از اين ملاك‌ها، در صورتي كه كتابي به عنوان كتاب برگزيده يكي از جوايز كتاب سال باشد، از اولويت برخوردار خواهد بود. همچنين در هيات انتخاب و خريد كتاب، محتواي آثار از نظر اصول نگارش، روش تحقيق مناسب، بهره‌مندي از منابع معتبر و دست اول نيز بررسي مي‌شوند.
ارشاد از دولتي‌ها كتاب بخرد؟
روزي كه اسامي هيات انتخاب‌كنندگان كتاب اعلام شد، اميد زيادي در دل ناشران بخش خصوصي كه طي چند سال گذشته با مشكلات زيادي روبه رو بوده‌اند پيدا شد، اگرچه در دولت يازدهم خريد كتاب از ناشران خصوصي بهتر شده است اما همچنان پيچيدگي‌ها و عجايب روند مميزي و نيز نحوه خريد از ناشران، با تناقض‌ها و پرسش‌هايي همراه است. از جمله اينكه، معلوم نيست هيات موردنظر چرا خريد كتاب از ناشران دولتي را در اولويت قرار مي‌دهند؟ چرا در جايي كه مشخص است كدام ناشر فراتر از يك موسسه انتشاراتي است و تبديل به سازماني عريض و طويل دولتي يا شبه دولتي با بودجه‌هاي مشخص شده، همچنان دولت مبادرت به خريد كتاب از آن مي‌كند؟ چرا در حالي كه بسياري از ناشران خصوصي و رو به احتضار چشم اميد به سياست‌هايي نظير خريد كتاب وزارت ارشاد دارند، باز هم از چشم هيات انتخاب‌كننده دور مانده‌اند؟ و در آخر چرا در ليست اين هيات همچنان اسامي ناشران وابسته و موسسات بودجه‌بگير به تكرار در فهرست‌هاي مربوطه ديده مي‌شود؟ آيا ناشراني كه مستقيم يا غيرمستقيم از بودجه‌هاي حاكميتي براي توليد كتاب بهره مي‌برند، بايد همچنان در فهرست خريد كتاب وزارت ارشاد جا بگيرند؟ اساسا دليل خريد كتاب از ناشران چيست؟
ليست ناشران دولتي مورد حمايت دولت
بد نيست بدانيد كه در آخرين مصوبات هيات انتخاب و خريد كتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي كه ۴ بهمن برگزار شده با خريد ۱۶۲ عنوان كتاب تازه از ناشران در شمارگان ۲۷ هزار و ۵۰۰ نسخه موافقت شده است. در صورتجلسه‌هاي يك ساله مصوب اين هيات، كتاب‌هايي از ناشران دولتي و... خريداري شده يا خواهد شد.
چگونگي كمك به صنعت نشر بحران‌زده كشور
در شرايط سالم، عقل سليم حكم مي‌كند كه سايه دولت از سر فرهنگ كوتاه شود، هيچ كمك دولتي به هيچ بخشي تعلق نگيرد و صنعت نشر و ساير توليدكنندگان محصولات سمعي، بصري و مكتوب روي پاي خود بايستند، دخل و خرج‌شان را خود تنظيم كنند و با پيوستن به بازار رقابتي، يا توسعه يابند يا ناگزير از چرخه خارج شوند. اما در ساختار پرتناقض دولتي ما، كه دولت هم هدايتگر و حمايتگر است، هم ناظر و مميز و هم خريدار، چنانچه قصد دارد كمك حال صنعت نشر بحران‌زده كشور باشد، بايد دست از حمايت‌هاي خاص بردارد و بيش از دولتي‌ها و شبه‌دولتي‌ها به مراقبت از بخش خصوصي رو به تعطيلي بينديشد. اعضاي هيات خريد كتاب كه چهره‌هاي شناخته شده‌اي هستند، به خوبي آگاهند كه طي سال‌هاي اخير ناشران با مشقت بسيار توانسته‌اند ادامه حيات بدهند، پا پس نگذارند و در چرخه نشر باقي بمانند.
ايراد ديگر به تفاوت ميزان خريدها برمي‌گردد كه نشان مي‌دهد چه‌كتاب‌هايي خريد 500 تايي داشته‌اند و از چه كتاب‌هايي 100 يا 50 نسخه خريده شده است. حالا كه تقدير، بر دولتي ماندن و توزيع عدالت از بالاست، اميد است كه ملاك‌ها و معيارهايي نه همسو با دولت و دولتي شدن، كه با هدف تقويت بخش خصوصي تبيين شود و نگاه بازتر و منصفانه‌تري در پيش گرفته شود. در جدولي كه منتشر مي‌شود بودجه دستگاه‌هاي اصلي و زير مجموعه در سال 94 منتشر مي‌شود بعضي از ناشراني كه كتاب‌هاي‌شان در ليست خريد ارشاد قرار داد وابسته به اين دستگاه‌ها هستند كه ميزان خريد كتاب از آنها آمده است با توجه به اينكه زيرنظر يكي از دستگاه‌ها بوده و رديف بودجه دارند مي‌آيد. در ضمن دستگاه‌ها و سازمان‌هايي كه بودجه آنها موجود نبود را بدون درج ميزان بودجه در اين جدول آورده‌ايم.