درز پيشنهادهاي پوتين به ترامپ براي مذاكرات كنترل تسليحاتي
پشت‌پرده‌هاي موشكي هلسينكي
شهاب شهسواري
ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه به همتاي امريكايي‌اش، دونالد ترامپ، پيشنهاد داده است تا مذاكرات مسكو و واشنگتن در مورد كنترل تسليحات در آينده ادامه پيدا كند و براي توافق در عمده‌ترين مسائل موجود در مساله رقابت تسليحاتي شرق و غرب اظهار آمادگي كرده است. بر اساس سندي كه روز گذشته توسط پايگاه خبري امريكايي پوليتيكو منتشر شد، رييس‌جمهور روسيه پيشنهادهايي را براي مذاكرات كنترل تسليحات در نشست ماه گذشته هلسينكي در اختيار دونالد ترامپ قرار داده‌بود. بر اساس گزارش پوليتيكو، اين سند يك صفحه‌اي كه به زبان روسي نگاشته‌شده است، براي اولين‌بار بخشي از دستور كار مذاكره خصوصي ترامپ و پوتين را كه براي عموم معلوم نبود، فاش مي‌كند. به نوشته پوليتيكو در اين سند تعدادي از پيشنهادهاي پوتين به ترامپ براي دستور كار مذاكرات آينده امريكا و روسيه در مورد كنترل تسليحات، از جمله توافق براي كنترل توسعه سلاح‌هاي هسته‌اي، جلوگيري از انتقال سلاح‌هاي نظامي به فضا و همچنين از سرگيري تعهدات در مورد ممنوعيت به كارگيري موشك‌هاي ميان‌برد، مورد اشاره قرار گرفته است. ترامپ و پوتين، هرچند بعد از ديدارشان در يك كنفرانس خبري شركت كردند، اما از افشاي دقيق دستور كار مذاكرات، موضوعات مورد توافق و مسائل مورد اختلاف سر باز زده‌اند. ايالات متحده امريكا و روسيه جمعا 92 درصد از كل كلاهك‌هاي هسته‌اي جهان را در اختيار دارند كه يكي از بزرگ‌ترين تهديدهاي نظامي براي كره زمين محسوب مي‌شود. در ديدار هلسينكي، ترامپ و پوتين هر دو بر عزم خود براي ادامه گفت‌وگوها تاكيد كرده‌بودند و اعلام كردند كه موضوع كنترل تسليحات يكي از اهداف آنها براي مذاكره است. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در نشست خبري مشترك با ترامپ گفته‌بود: «ما به عنوان قدرت‌هاي عمده هسته‌اي جهان مسووليت ويژه‌اي براي حفظ امنيت بين‌المللي داريم.» او در همان نشست تاكيد كرد كه «ما به مقام‌هاي امريكايي متني شامل پيشنهادهاي‌مان در مذاكرات آينده تقديم كرده‌ايم.» به نوشته پوليتيكو، وزارت خارجه امريكا حاضر به تاييد اين موضوع نشده است كه متن افشا شده توسط پوليتيكو، همان متن دولت روسيه است يا نه.
در متني كه در اختيار پوليتيكو قرار گرفته است، دولت روسيه اظهار آمادگي كرده است تا در مورد مجموعه وسيعي از موضوعات مورد اختلاف تسليحاتي از جمله تمديد 5 ساله پيمان استارت نو، گفت‌وگو براي توافق منع قرار دادن تسليحات نظامي در فضا و رايزني در مورد اختلاف نظرهاي موجود در مورد اجراي پيمان INF مذاكره كند. ولاديمير پوتين و دونالد ترامپ، اظهار علاقه كرده‌اند تا بار ديگر با هم گفت‌وگو كنند و همچنين وزراي خارجه و دفاع خود را براي گفت‌وگو در مورد دستور كارهاي توافق شده در هلسينكي مامور كنند. هر چند به دليل مخالفت تندروها در واشنگتن با گفت‌وگوي سازنده با روسيه و همچنين نگراني مخالفان ترامپ نسبت به وابستگي‌ها يا ديون او به ولاديمير پوتين، باعث شده است تا در امريكا شرايط براي يك توافق عمده با روسيه امكان‌پذير نباشد.
گفت‌وگوهاي كنترل تسليحات ميان واشنگتن و مسكو بي‌سابقه نيست و از سال 1969 تا 2011، دو طرف بارها توانسته‌اند در گفت‌وگوهاي مختلف به توافق‌هاي مهمي براي محدوديت و امحاي سلاح‌هاي هسته‌اي و ابزار حمل آنها دست پيدا كنند. اما بعد از معاهده استارت نو، گفت‌وگوها ميان دو طرف براي كنترل تسليحات به دليل اختلاف نظرهاي تند در مورد مسائلي مانند بحران اوكراين، بحران سوريه و گسترش ناتو به شرق، كاملا متوقف شد. تحريم‌هاي امريكا و متحدانش عليه روسيه بعد از بحران اوكراين و ضميمه شدن شبه‌جزيره كريمه به خاك روسيه، باعث شد تا جو بي‌اعتمادي ميان مسكو و واشنگتن تقويت شود و اتهام‌هاي مربوط به دخالت روسيه در انتخابات 2016 امريكا و احتمال تباني كارزار انتخاباتي ترامپ با مسكو، باعث شده است تا جو سياسي در واشنگتن در مورد گفت‌وگو و توافق با روسيه به‌شدت منفي باشد. همزمان امريكا و روسيه يكديگر را به نقض تعهدات پيشين در مورد كنترل تسليحات متهم مي‌كنند. توافق INF يا پيمان نيروهاي هسته‌اي ميان‌برد، كه سال 1988 ميان رونالد ريگان و ميخاييل گورباچف براي امحاي موشك‌هاي ميان‌برد و كوتاه برد امضا شده‌بود، طي سال‌هاي گذشته به محل نزاع دو طرف تبديل شده است. مسكو، امريكا را متهم مي‌كند كه با نصب موشك‌هاي ضد موشك در لهستان كه عملا امكان تبديل به موشك تهاجمي دارند اين توافق را نقض كرده و واشنگتن معتقد است كه روسيه موشك‌هاي كروزي توليد كرده است كه بيش از 500 كيلومتر برد دارند و اين نقض پيمان INF محسوب مي‌شود.
نقض پيمان‌هاي گذشته و انقضاي قريب الوقوع پيمان استارت نو در سال 2021 از جمله مسائلي است كه بيم شكل‌گيري يك رقابت تسليحاتي تازه ميان قدرت‌هاي جهاني را افزايش داده است. اقدامات تازه روسيه در رونمايي از سلاح‌هاي استراتژيك جديد و ادعاي رييس‌جمهور امريكا در مورد تشكيل شاخه ششم ارتش به عنوان نيروي فضايي و افزايش شديد بودجه نظامي امريكا، نگراني‌ها از رقابت تسليحاتي ميان روسيه و امريكا را بيش از پيش افزايش داده است.
49 سال پيش بود كه هلسينكي ميزبان اولين دور مذاكرات توافق هسته‌اي ميان مسكو و واشنگتن شد، حال بار ديگر گفت‌وگوي ترامپ و پوتين در هلسينكي، اميدها براي يك رشته توافق تازه ميان قدرت‌هاي هسته‌اي جهان را براي كنترل تسليحات كشتار جمعي احيا كرده است. طي دهه‌هاي بعد از جنگ جهاني دوم و افزايش رقابت تسليحاتي ميان دو ابرقدرت وقت شرق و غرب، تعداد سلاح‌هاي هسته‌اي اين دو ابرقدرت به شكل چشمگيري افزايش يافت. افزايش بي‌رويه سلاح‌هاي قدرتمند هسته‌اي و نگراني از احتمال بروز درگيري‌هاي مرگبار تصادفي، خطرات زيست‌محيطي و خارج شدن سلاح‌ها از كنترل دو ابرقدرت، باعث شد تا سال 1969 مذاكرات ميان دولت وقت اتحاد جماهير سوسياليستي شوروي و ايالات متحده امريكا، در هلسينكي پايتخت فنلاند براي يك توافق كنترل تسليحات هسته‌اي آغاز شود. اين گفت‌وگوها كه به سالت (SALT گفت‌وگوهاي محدوديت تسليحات استراتژيك) مشهور شد به شكل‌گيري توافق سالت يك و پيمان دوجانبه منع موشك‌هاي بالستيك منجر شد، دور دوم گفت‌وگوهاي مشهور به سالت 2، 10 سال بعد به يك توافق دوجانبه منجر شد، هر چند كه با مخالفت كنگره امريكا و بعد از آن پارلمان شوروي نيز از تصويب اين پيمان سر باز زد. انقضاي سالت يك و شكست سالت 2 باعث شد تا روساي جمهوري شوروي و امريكا سال 1991 پيمان جديد استارت (پيمان كاهش تسليحات استراتژيك) را امضا كنند. پيمان تكميلي استارت 2 سال 1993 ميان روسيه و امريكا بسته شد، اما كنگره امريكا حاضر به تصويب آن نشد، تا در دوران اوباما پيمان استارت نو (New START) به سر انجام برسد و بعد از امضا توسط باراك اوباما، رييس‌جمهور امريكا و ديميتري مدودف، رييس‌جمهور وقت روسيه در پارلمان‌هاي دو كشور مورد تصويب قرار گرفت.