محمدبن سلمان با فرمان پدر وليعهد شد
كاخ سعودي در قبضه جوان جنگ‌طلب
همراه با گفتاري‌از پيرمحمد ملازهي، تحليلگر مسائل منطقه
يسرا بخاخ
از همان نخستين روزهايي كه محمد بن سلمان، پسر محبوب سلمان بن عبدالعزيز پادشاه عربستان به كرسي قدرت در اين كشور نزديك شد زمزمه‌هاي تلاش او براي رسيدن به پادشاهي هم به گوش مي‌رسيد. از كسي پنهان نبود كه شاهزاده جوان سعودي روياي پادشاهي بزرگ‌ترين كشور عربي منطقه را در سر دارد. حالا تنها دو سال بعد از به قدرت رسيدن سلمان بن عبدالعزيز، شاهزاده جوان در يك قدمي پادشاهي قرار گرفته است. در ساعات اوليه روز چهارشنبه ديوان پادشاهي عربستان رشته‌اي از فرمان‌هاي ملك‌سلمان را منتشر كرد و شاه سعودي طي آن فرزند خود را كه در آستانه 32 سالگي قرار دارد به‌عنوان وليعهد برگزيد و برادرزاده‌اش محمد بن‌نايف را از همه عناوين دولتي بركنار كرد. اين اتفاق تنها چند روز بعد از تغييرات عمده در وزارت كشور عربستان صورت گرفت كه برخي آن را گام‌هاي مقدماتي براي بركناري محمد بن نايف تلقي كرده بودند.
به نظر مي‌رسد با توجه به بيماري شاه سعودي و كهولت سن او، طي روزهاي آتي محمد بن سلمان با كناره‌گيري پدرش، قدرت را رسما در دست بگيرد و به اين ترتيب اين نخستين‌بار در تاريخ پادشاهي آل سعود بعد از ملك عبدالعزيز (پادشاه موسس) خواهد بود كه قدرت به جاي اينكه از برادر به برادر منتقل شود از پدر به پسر منتقل خواهد شد. عربستان كه سال‌ها شاهان كهنسالي را به خود ديده ظاهرا براي ورود به عصر جديدي از حاكميت آماده مي‌شود كه نسل سوم خاندان سلطنتي قدرت را در دست خواهد گرفت.
جواني و در عين حال بي‌تجربه بودن بن سلمان شرايطي را فراهم كرده كه برخي معتقدند بايد شاهد عصر تازه‌اي از حكومت داري در عربستان بود؛ دوراني كه در آن رياض به جوانگرايي، پيشرفت، توسعه و خلاقيت روي خوش نشان داده و به نوعي روح تازه‌اي در حاكميت اين كشور دميده خواهد شد، حاميان اين ديدگاه با استناد به پروژه چشم‌انداز 2030 كه به وسيله بن سلمان اداره مي‌شود معتقدند با توجه به اينكه عربستان يكي از بزرگ‌ترين صادر‌كنندگان نفت در جهان به شمار مي‌رود او اين كشور را وارد دوره تازه‌اي خواهد كرد كه وابستگي به نفت در بودجه به حد‌اقل خود مي‌رسد و مديران جوان و كارآمد‌تري در بدنه حكومت به كار گرفته خواهند شد. اين گروه معتقدند بن سلمان جسور و بي‌پرواست و همين مساله به او كمك خواهد كرد محبوبيت قابل‌توجهي در ميان نسل جديد عربستان كسب كرده و در كنار مسائل اقتصادي، به دنبال ايجاد تغييرات اساسي در ساختار اجتماعي اين كشور نيز باشد. تحولات دو سال اخير در زمينه داخلي و خارجي را حاميان بن سلمان نقطه قوت او مي‌دانند و معتقدند با وجود جواني و نداشتن تجربه دستاورد مطلوبي به نظر مي‌رسد.
از طرفي هم برخي با تكيه بر بي‌تجربه بودن و در مواردي خودسري شاهزاده سعودي معتقدند كارنامه دو ساله او در قدرت نه تنها نكته مثبتي به همراه ندارد بلكه نشان‌دهنده سبكسري يك جوان لجوج است كه از پافشاري بر اشتباهات خود و بعضا تكرار آنها ابايي ندارد، منتقدان بن سلمان با اشاره به جنگ فرسايشي يمن كه طي آن نه‌تنها هزاران غيرنظامي اين كشور همسايه عربستان جان خود را از دست داده‌اند بلكه، خسارت‌هاي مالي و جاني زيادي هم به بدنه ارتش اين كشور وارد شده و نمايش نامطلوبي از قدرت نظامي كشوري به شمار مي‌رود كه خواستار مقابله با ايران در خاورميانه است. قطع روابط با ايران و به بحران كشاندن روابط با همسايگان عرب خود مانند قطر نيز تنش در خاورميانه ناآرام را افزايش داده و منتقدان بن‌سلمان را مجاب كرده او نه‌تنها از جنگ شكست‌خورده يمن درس نگرفته بلكه به دنبال ماجراجوهايي بيشتر و شايد به‌راه‌انداختن جنگي در خاورميانه عليه ايران يا قطر باشد به همين دليل بسياري معتقدند روي كار آمدن بن سلمان پايان آل سعود را رقم خواهد زد. گرچه روند انتقال قدرت يا انتصاب افراد در عربستان باتوجه به پادشاهي مطلق در اين كشور از پيچيدگي و ظرافت خاصي برخوردار نيست اما كنار گذاشتن ناگهاني محمد بن نايف از همه عناوين حكومتي گمانه‌هايي را درباره سرنوشت او كه يكي از چهره‌هاي محبوب بين‌المللي به شمار مي‌رفت، مطرح مي‌كند.
به همين دليل شمار زيادي تلاش كرده‌اند نخستين تصوير به دست آمده از انتقال قدرت در عربستان را به كودتايي نرم عليه محمد بن نايف جلوه دهند. احمد بدر، تحليلگر عربي در گزارشي در خبرگزاري اسپوتنيك نوشته كه برخي اتفاقي كه در عربستان رخ داده را كودتاي نرم تعبير كرده‌اند اما آيا تلاش بن سلمان براي تبديل شدن به مرد اول اين روزهاي عربستان را مي‌توان كودتاي نرم خواند؟ در گام اول بايد تفسير صحيحي از كودتاي نرم بدهيم كه از لحاظ سياسي و علمي يعني نيروهاي مسلح يك دولت در قدرت بدون اينكه به صورت مستقيم در روند حاكميت نقشي داشته باشد يا مسووليت سياسي كاملي داشته باشند، در حالي كه نقشي پشت پرده در حكومت داشته باشند قدرت را در دست بگيرند. به نظر مي‌رسد آنچه در عربستان رخ داده تا حد زيادي همين مساله را تاييد مي‌كند و حاميان اين ديدگاه معتقدند كه اين نخستين بار است كه بعد از تغيير حاكميت در عربستان، حضور مردم به‌طور كامل از عرصه عمومي خالي مي‌شود زيرا مردم عربستان و بر اساس فرمان‌هاي پادشاهي تا 14 شوال، يعني 24 روز در تعطيلات عيد فطر خواهند بود و اين حجم تعطيلات در تاريخ عربستان بي‌سابقه است. كارشناسان معتقدند بن سلمان تنها به دنبال رسيدن به تخت پادشاهي عربستان نيست بلكه مي‌خواهد نقشه خاندان آل سعود را نيز به‌طور كلي تغيير دهد. تغيير در ساختار حكومت عربستان با تغيير در يكي از بندهاي قانون پادشاهي اين كشور كليد خورده است كه در بسته فرمان‌هاي پادشاهي روز چهارشنبه مطرح شده است. يكي از بنود قانون پادشاهي در عربستان تاكيد دارد كه پادشاهان بعدي بايد از پسران پادشاه موسس (ملك عبدالعزيز) يا نوادگان او باشند و با انتخاب فرد اصلح، بيعت و اعلام وفاداري به او صورت بگيرد. اما تغييري كه بن سلمان در قانون ايجاد كرده اين است كه علاوه بر موارد فوق وليعهد نبايد پسر يا برادر پادشاه در قدرت باشد يعني در صورت به قدرت رسيدن بن سلمان او حق نخواهد داشت كه پسر يا برادر خود را به عنوان وليعهد منصوب كند.
عبدالعزيز محمود، كارشناس مسائل كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس معتقد است گرچه با توجه به 80 ساله بودن شاه سعودي راه رسيدن محمد بن سلمان به قدرت بسيار آسان شده است اما تغيير حاصل شده در قانون پادشاهي كه قرار است از بعد وليعهد كنوني اجرا شود، بحراني را در دربار عربستان ايجاد خواهد كرد و سوال مهم‌ترين را مطرح مي‌كند كه وليعهد بعدي عربستان چه كسي خواهد بود.
اين سوال اين پتانسيل را دارد كه در خانه‌هاي فرزندان آل سعود جنگ تمام عياري برپا كند زيرا همه مي‌خواهند وليعهد و پادشاه احتمالي بعدي باشند و براي نخستين بار اين امكان ايجاد مي‌شود كه نبرد قدرت در عربستان به صورت آشكار صورت بگيرد زيرا ممكن است انتخاب يك فرد از سوي پادشاه به عنوان جانشين وليعهد به مذاق ديگر شاهزاده‌ها خوش نيايد و با توجه به قانون جديد خود را اصلح‌تر براي حكمراني بدانند. با اين وجود محمد عبدالفتاح، تحليلگر سياسي معتقد است آنچه در عربستان شاهد آن بوديم مدت‌هاست كه برنامه‌ريزي شده بود و به همين دليل بن سلمان خود را در همه عرصه‌هاي بين‌المللي به عنوان مرد اول كشور عرضه مي‌كرد و پيشنهاد داده بود كه عربستان ائتلافي براي حمله به يمن را رهبري كند. نبايد فراموش كنيم كه برنامه‌ريزي‌هاي بن سلمان براي رسيدن به قدرت از دو سال پيش آغاز شده و در همه سفرهاي او براي ديدار با مسوولان اروپايي و امريكايي تلاش كرده بود جايگاه مورد توجهي براي خود دست و پا كند.
مجتهد فعال توييتري معروف عربستاني كه اطلاعات محرمانه درباره آل سعود را منتشر مي‌كند معتقد است كه روي كار آمدن بن سلمان به معناي پايان دوران آل سعود است و به همين دليل در توييتي نوشت به همه كساني كه آرزوي زوال آل‌سعود را دارند تبريك مي‌گويم. اين افشاگر سعودي اعلام كرد كه طي چند روز آينده تصميماتي براي ايجاد محبوبيت براي بن سلمان گرفته خواهد شد تا به زودي پدر او از قدرت كناره‌گيري كرده تا رسما بن سلمان به عنوان شاه عربستان انتخاب شود اما قرار است اين تصميمات با بازداشت‌ها و سركوب‌هاي گسترده در بدنه خاندان آل سعود نيز همراه شود. حزام الحزام كارشناس و تحليلگر منطقه نيز همين مساله را در توييتر خود تاييد كرده و نوشته بود كه تدابير شديد امنيتي در عربستان اتخاذ شده و نيروهاي ويژه به حالت آماده‌باش در آمده‌اند. اما مجتهد ادامه داد بر اساس اطلاعاتي كه به او رسيده خشم فراواني خاندان آل سعود را فرا گرفته و تماس‌هاي زيادي در اين راستا در حال برقراري است اما مشخص نيست كه قرار است از اين نگراني و خشم ايجاد شده عصياني عليه بن سلمان شكل بگيرد. وي همچنين تاكيد كرد كه دونالد ترامپ رييس‌جمهور امريكا از تغييرات صورت گرفته آگاه بوده اما نهادهاي قدرت در واشنگتن و كشورهاي اروپايي بي‌اطلاع بوده‌اند و از اين اقدام شوكه شده‌اند و احتمالا بيانيه‌هايي كه منتشر خواهند كرد در همين راستا خواهد بود.
فعالان فضاي مجازي مطلع در عربستان معتقدند كه بن سلمان بعد از سفر ترامپ به رياض به عموزاده‌اش بن نايف پيشنهاد داده بود كه به سود او از قدرت كناره‌گيري كند و در پاداشي چند ميليارد دلاري به علاوه املاك و دارايي‌هايي در داخل و خارج عربستان به او عرضه خواهد كرد كه بن نايف اين شرط را پذيرفته و به آرامي بركناري خود را پذيرفته است. بر اساس اين خبر بن‌سلمان همچنين به او پيشنهاد داده تا از عربستان به همراه خانواده‌اش خارج شود اما او هنوز اين مساله را به صورت كامل بررسي نكرده و جوابي نداده است. محمد فرازمند، كاردار سابق ايران در عربستان در صفحه توييتر خود نوشته كه بوسه‌اي كه بن سلمان هنگام بيعت محمد بن نايف با او به دستان او مي‌زند به اين معناست، من تو را بركنار مي‌كنم اما به خاطر سكوتت دستانت را مي‌بوسم.
اما حزام الحزام كه در توييتر خود نوشته بود بعد از تماس با يكي از فرماندهان وزارت كشور بعد از بركناري محمد بن نايف، فرمانده ارشد اطلاعاتي عربستاني به او تاكيد كرده كه شرايط فعلي زمان مناسبي براي گفت‌وگوهاي تلفني نيست. در همين راستا العهدالجديد در راستاي تاكيد بر اينكه بن‌نايف بعد از بركناري در فضايي كاملا امنيتي قرار گرفته نوشته كه بن سلمان دستور داده 5 شاهزاده سعودي و تعدادي از افسران وزارت كشور كه بعد از بركناري بن نايف با او تماس گرفته‌اند در خانه‌هاي‌شان در بازداشت باشند. گرچه برخي گزارش‌ها نيز از حصر خانگي بن نايف سخن مي‌گويند اما نمي‌توان در شرايط فعلي به راحتي از واكنش اعضاي خاندان پادشاهي آگاه بود، بدون شك بسياري از آنها كه از بن سلمان باتجربه‌تر هستند خود را براي حكمراني بر اين كشور اصلح‌تر مي‌دانند. با اين وجود ممكن است اين اختلافات فضايي شبيه به فضاي دهه 60 در عربستان ايجاد كند كه طي آن ملك سعود به وسيله اعضاي خاندان حاكم از قدرت بركنار شد و تنها پادشاهي بود كه عمر فرمانروايي‌اش با مرگش پايان نيافت.
پادشاهي بن سلمان به كارگرداني امارات
روزنامه العربي‌الجديد نوشته كه تصميم براي بركناري محمد بن نايف از همه پست‌هاي دولتي‌اش خيلي غافلگير‌كننده نبود زيرا بارها و در ده‌ها گزارش و تحليل‌هاي بين‌المللي و عربي حاكي از قرار گرفتن بن سلمان در يك قدمي تاج و تخت در عربستان با كمك و ياري هم‌پيمان خود محمد بن زايد وليعهد ابوظبي بود. مجتهد فعال توييتري هم در اين راستا گفته بود كه يكي از دلايل ايجاد شدن بحران قطر با مديريت عربستان و امارات افشا شدن طرح بن زايد براي به قدرت رساندن بن سلمان بوده است. قدرت بن زايد در تصميم‌گيري در عربستان به قدري بوده كه بعد از ايجاد شدن بحران قطر هنگامي كه امير كويت به عربستان سفر كرده بود تا در خصوص اين بحران رايزني كند، به اين نتيجه مي‌رسد اين بحران از ابوظبي مديريت مي‌شده است. به همين ترتيب چند روز پيش به نقل از حمد المزروعي، يكي از مسوولان دولتي اماراتي نقل قولي منتشر شده بود كه طي آن گفته بود بن سلمان شاه جوان بعدي عربستان است. گرچه چند روز بعد المزروعي اين مساله را تكذيب كرد و گفته بود توييتي كه به نام او با اين مضمون منتشر شده دستكاري شده است، اما به نظر مي‌رسد امارات از نيت بن سلمان براي بركناري عموزاده‌اش اطلاع داشته است.
در همين راستا نيز و در ارتباط با بحران قطر برخي از فعالان سياسي معتقدند كه بن سلمان و بن زايد پروژه‌اي براي كودتا عليه تميم بن حمد امير قطر داشتند و انتظار داشتند واشنگتن نيز از آنها در اين زمينه حمايت كند. به همين دليل گام اول اين پروژه را اعلام جنگ عليه امير قطر و تلاش براي انزواي اين كشور در نظر گرفته بودند، بعد از اينكه فاز اول پروژه سعودي‌ها و اماراتي‌ها عليه قطر كليد خورد بن سلمان انتظار داشت در عرض يك شبانه روز كار شيخ تميم يك سره شود و هر دو امير‌زاده به توييت‌هاي دونالد ترامپ رييس‌جمهور امريكا عليه قطر دل خوش كرده بودند كه دوحه را به حمايت از تروريسم متهم كرده بود. بدون اينكه در نظر داشته باشند موسسه‌هايي مانند پنتاگون و سيا در امريكا مستقل از رييس‌جمهور با تصميم براندازي در قطر مخالف بوده و آن را اقدامي احمقانه توصيف كرده بودند به همين دليل وزارت دفاع امريكا ضمن امضاي قرارداد فروش جنگنده به قطر، رزمايش دريايي مشتركي با اين كشور برگزار كرد تا حجت را بر رياض و ابوظبي تمام كند. بعد از لغو پروژه براندازي در قطر، شاهزاده سعودي نيروهاي اطلاعاتي عربستان تحت رهبري بن نايف را در اين ماجرا توبيخ كرده و مدعي شده كه آنها اطلاعات غلطي به او در خصوص قطر داده بودند. برخي تحليلگران معتقدند عدم همراهي شايسته نهادهاي امنيتي امريكا با پروژه براندازي در قطر و ضعف اطلاعاتي دستگاه متبوع بن نايف، محمد بن سلمان را بر آن داشت تا با محروم كردن بن نايف از همه مقام‌هاي حكومتي‌اش، به جاي امريكا از گزينه محبوب آنها يعني وليعهد پيشين عربستان انتقام بگيرند.
خبر خوش براي اسراييل
گرچه همواره مساله ارتباط پنهاني عربستان و ميل اين كشور براي برقراري ارتباط با اسراييل مطرح بوده اما هيچ زماني مانند يك سال اخير از بهبود رابطه اسراييل و عربستان سخن به ميان نيامده بود، از ديدارهاي پنهاني مسوولان سعودي با مسوولان رژيم صهيونيستي گرفته تا شرط عربستان براي برقراري رابطه آشكار با تل‌آويو و به رسميت شناختن اين رژيم. حالا بعد از انتخاب بن‌سلمان به عنوان وليعهد عربستان هاموس هرييل كارشناس و تحليلگر امور نظامي در روزنامه هاآرتص معتقد است كه تغييرات صورت گرفته در عربستان پيام خوشحال‌كننده‌اي براي اسراييل است. هرييل نوشته: شاهزاده جواني كه قرار است در ماه آگوست 32 سالگي خود را جشن بگيرد عملا نقش رهبري در عربستان را به ويژه در وزارت خارجه اين كشور در دست دارد و بررسي‌ها نشان مي‌دهد دير يا زود شاه پير و بيمار عربستان قدرت را به سود فرزند خود ترك خواهد كرد. اين تحليلگر اسراييلي اضافه كرد كه در طول دو سال و نيم گذشته بن سلمان آموزش ديده تا نقش بزرگ‌تري در دنياي سياست و قدرت در عربستان بازي كند، گرچه تجربه او در مديريت و برنامه‌ريزي جنگ يمن با موفقيت چنداني همراه نبوده است.
اين نويسنده اسراييلي نوشته در حالي كه در طول دو سال گذشته محمد بن نايف مسووليت اداره روابط رياض و واشنگتن و ارتباط با سازمان سيا را بر عهده داشته بر كنار كردن او در يك چشم برهم زدن اين پيام را به امريكا داد كه محمد بن سلمان فردي است كه عملا قدرت را در دست دارد. تحليلگر اسراييلي معتقد است با اين وجود با توجه به مواضع ضد ايراني شاهزاده جوان سعودي انتخاب او براي اسراييل و امريكا خبر خوشي است زيرا رياض را به شريك راهبردي مهمي در منطقه نه تنها در جنگ عليه ايران بلكه براي كاهش تاثير روسيه در منطقه تبديل خواهد كرد و فضا را براي بركناري بشار اسد از قدرت در سوريه و مقابله با گروه‌هايي مانند اخوان المسلمين و حزب‌الله فراهم خواهد كرد.