اين روزهاي صنعت ترجمه ايران
در ستون ادبي گاردين
بازار رقابت مترجم‌هاي غيرحرفه‌اي
بهار سرلك
رونويسي از ترجمه ديگران، بازانتشار و انتشار موازي يك اثر چند سالي است سايه‌اي بر حرفه اهالي فرهنگ و ادب انداخته است.
مترجمان صاحب‌نام بارها از اين روش كار مترجمان آماتور و غيرحرفه‌اي گله‌گذاري كرده‌اند. سهيل سمي مترجم آثار سال بلو و ساموئل بكت، هفته گذشته در مصاحبه‌اي با ايسنا، رونويسي از ترجمه‌هاي قبلي را بي‌اخلاقي ناميد و گفت: «نبايد اينگونه باشد كه به محض اينكه كتابي پرفروش شد سراغ آن برويم. بزرگ‌ترهاي ترجمه ما مانند نجفي، سيدحسيني، ميرعلايي و... كه باني ترجمه مدرن در ايران بودند، اين كار را نمي‌كردند و براي خود اصول و اهدافي داشتند كه بر اساس آن كار مي‌كردند.» به گفته او زماني كه اين اهداف براي مترجمان وجود نداشته باشد اخلاق هم رعايت نمي‌شود و همه‌چيز مي‌شود پول.
عباس مخبر، مترجمي كه به همت او اغلب داستان‌هاي اسطوره‌‌اي جهان در ايران منتشر شده‌اند، ديروز در مصاحبه‌اي با همين خبرگزاري، راه‌حل مشكل بازترجمه را در پذيرفتن و اعمال قانون كپي‌رايت دانست اما ضرر و منفعت‌هايي براي اين امر برشمرد: «ضررش اين است كه شمارگان كتاب بين چند مترجم با فرض اينكه ترجمه‌هاي شبيه به هم دارند، تقسيم مي‌شود. اما حُسن اين كار هم در اين است كه براي مطالعات ترجمه و مطالعات تطبيقي خيلي خوب است زيرا شما چند ترجمه از يك متن را در اختيار داريد. به طور مثال اگر ترجمه‌ها از يك كتاب خوب، متوسط و ضعيف باشد براي آموزش ترجمه خوب است. اما با توجه به بازار ضعيف كتاب در حال حاضر ضرر ترجمه‌هاي موازي بيشتر از نفعش است.»
حالا آشفتگي در بازار كتاب ايران دستمايه گزارشي براي نشريه انگليسي گاردين شده است.
نويسنده اين گزارش ابتدا مثالي از انتشار آثار جي.دي.سلينجر، نويسنده امريكايي‌اي كه براي انتشار آثارش حتي در خاك كشورش سختگيري مي‌كرد، مي‌آورد و مي‌نويسد: «اگر سلينجر بفهمد در قفسه‌هاي كتابفروشي ايران چه خبر است، مطمئنا به آرامگاهش بازمي‌گردد. نوول «جنگل واژگون» را كه سلينجر در سال 1947 منتشر كرد مي‌توان نسخه فارسي آن را از كتابفروشي‌هاي ايران با قيمت 9 هزار تومان تهيه كرد. كتابي كه نويسنده‌اش بيش از نيم قرن از انتشار دوباره آن در امريكا جلوگيري كرد. اين در حالي است كه طرفداران پروپاقرص سلينجر منتظرند وبسايت AbeBooks نسخه دست‌دوم اين كتاب را كه نخستين‌بار از سوي انتشارات Cosmopolitan منتشر شد، ارايه كند تا به قيمت 500 دلار آن را خريداري كنند.»
او اين آشفتگي را در عدم مواجهه دولت با كنوانسيون برن براي حمايت از آثار ادبي و هنري مي‌داند و مي‌نويسد: «نويسنده‌هاي ايراني كه آثارشان را در كشورشان منتشر مي‌كنند تحت حمايت قوانين دولتي هستند اما هيچ حمايتي شامل حال آثار نويسنده‌هايي كه در خارج از ايران به انتشار آثارشان مشغول هستند، نمي‌شود.»
مثالش هم مترجمي است كه كپي‌رايت رمان «درون آب» را نوشته پائولا هاوكينز در سال 2017، خريداري كرد اما با وجود اين، حداقل پنج ترجمه ديگر وارد بازار رقابتي كتاب ايران شده‌اند. اما مثال پرآوازه‌تر رمان‌هاي نويسنده امريكايي-افغان است كه كتاب او با نام «و كوهستان به طنين آمد» حداقل از سوي 16 مترجم به فارسي ترجمه شده است.
با وجودي كه آثار نويسنده‌هاي ايراني تحت حمايت دولت قرار مي‌گيرند اما جمعي از نويسندگان در نامه‌اي براي حسن روحاني، رييس‌جمهوري ايران خواستار پيوستن به كنوانسيون برن شدند. حسين سناپور كه خود اين نامه را امضا كرده است در مصاحبه با گاردين گفته است: «حتي پيش از انقلاب برخي از غول‌هاي ادبي با پيوستن به معاهده كپي‌رايت مخالف بودند. اما در سال‌هاي اخير متوجه آسيبي شده‌ايم كه عواقب نپيوستن زودتر به اين معاهده است.»
او اشاره مي‌كند كه برخي از ناشران براي انتشار آثار داوطلبانه كپي‌رايت اثر را دريافت مي‌كنند: «در برهه‌اي، به نظر مي‌رسيد تعدادي از ناشران كپي‌رايت را محترم مي‌شمردند اما اين تعداد رشدي نداشت... پنج يا شش ناشر فعاليت با كپي‌رايت را آغاز كردند اما بعد دچار ركود شدند.» سناپور نيز منتقد انتشار بدون اجازه است و اين عمل را مشابه دزدي مي‌داند. هر چند انگشت اتهام را به سوي مترجمان نمي‌گيرد و مي‌گويد: «مشكل اين است كه قوانين لازم در اين زمينه وضع نشده است.»
جاي اميد است كه چندي پيش وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي از امنيتي كه تصويب قانون كپي‌رايت براي اصحاب فرهنگ و هنر ايجاد مي‌كند، صحبت كرد. در هفتمين همايش ملي حقوق مالكيت ادبي، هنري و حقوق مرتبط كه روز سه‌شنبه دوم خرداد برگزار شد، سيدرضا صالحي اميري گفت: «امروز كپي‌رايت بحث مهمي است و ما انتظار داريم كه مجلس هر چه زودتر آن را به تصويب برساند. ما اكنون در نشر، ترجمه آثار و در فروش و صادرات آثار مشكل داريم و بايد آن را به همت مجلس حل كنيم. »
حالا يك ماه از وعده وزير ارشاد مي‌گذرد و بايد منتظر اقدام مجلس براي وضعيت اهالي فرهنگ و ادب باشيم.