تداوم خصومت از مسيري غير از برجام

سارا معصومي

بلاتكليفي با برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) . دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده هنوز نمي‌داند كه قرار است با توافق هسته‌اي با ايران چه برخوردي داشته باشد: آن را حفظ كند يا تن به تبعات خروج از اين توافق بدهد. ويترين به گونه‌اي چيده شده كه گويا همه‌چيز براي دميدن در سوت پايان توافق با ايران مهيا است: از موضع‌گيري‌هاي لفظي دونالد ترامپ كه سابقه آن به روزهاي رقابت‌هاي انتخاباتي در سال 2016 بازمي‌گردد تا همين 24 ساعت پيش و گفت‌وگو با رسانه امريكايي وال‌استريت ژورنال كه در آن گفته بود تمايلي به اعلام پايبندي ايران به برجام نه در ماه آوريل داشته است و نه در هفدهمين روز از ماه جولاي تا توسعه دادن دامنه حلقه تحريم‌هاي غيرهسته‌اي ايران.
رييس‌جمهور امريكا در شش ماه گذشته سابقه خوبي هم از خود در اتخاذ تصميم‌هاي ناگهاني بر جا گذاشته است. در چشم برهم زدني توافق با كوبا را كه پس از نيم قرن به دست آمده بود برهم زد و تنها چند روز طول كشيد تا اعلام كند كه امريكا را ديگر در حلقه متعهدان به توافق آب و هوايي پاريس ندانيد. با چنين رييس‌جمهوري سخن گفتن از تصميم‌گيري‌هاي دسته جمعي در سطح بين‌المللي يا تعهدات امريكا به جامعه جهاني كار پرفايده‌اي نيست. شش ماه از دولت دونالد ترامپ گذشته است و در اين مدت هربار رهبران مهم‌ترين متحدان امريكا از رييس‌جمهور اين كشور درخواستي داشته‌اند يا به وي هشداري داده‌اند، كليددار كاخ سفيد دقيقا همان كاري را كه از انجام آن منع شده بود انجام داده است. در چنين شرايطي توافق هسته‌اي با ايران به يكي از اصلي‌ترين اسباب بازي‌هاي ترامپ بدل شده است.
419 تشنه تحريم
مجلس نمايندگان امريكا روز سه‌شنبه به وقت محلي با 419 راي موافق در برابر 3 راي مخالف به طرح شماره HR3364 كه همزمان تحريم‌هايي را عليه سه كشور ايران، روسيه و كره شمالي وضع مي‌كند، تصويب كرد. اين طرح با اكثريت قاطع به تصويب رسيد و البته آنچه در داخل امريكا و اروپا كمتر به آن پرداخته شد، تشديد تحريم‌هاي غيرهسته‌اي ايران بود. رابطه پرفراز و فرود روسيه و امريكا در چندماه اخير و ولع بي‌حد و حصر دونالد ترامپ براي نزديكي به مسكو عملا تمام توجه‌ها در سطح بين‌المللي را به سمت بخش‌هايي از اين طرح كه روسيه را هدف قرار داده، جلب كرده است.
 گاردين در اين مورد مي‌نويسد: «طرح شماره HR3364 مخلوطي از تحريم‌ها را عليه روسيه به دليل دخالت‌هايش در انتخابات 2016 امريكا، عليه كره شمالي به دليل برنامه هسته‌اي نظامي اين كشور و عليه ايران به دليل فعاليت‌هاي نظامي آن وضع كرده است. سه نفري كه به اين طرح راي منفي دادند سه جمهوريخواه با گرايش‌هاي ليبرال بودند. اين طرح درست مانند همه اتفاق‌هايي كه در كنگره در شش ماه اخير رخ داده با سر و صداهاي بسيار همراه بود. در چندهفته اخير اختلاف‌ها ميان كنگره و كاخ سفيد در مورد اين طرح بالا گرفت و اين در حالي بود كه اصلي‌ترين دليل اختلاف دولت با آن بسته شدن دستان رييس‌جمهور امريكا براي برداشتن تحريم‌هاي روسيه با توسل به دستورهاي اجرايي بود. طرح اوليه كه در مجلس سنا كليد خورده بود نيز با 98 راي مثبت در برابر 2 راي مخالف به تصويب رسيده بود و البته در آن طرح تنها سرنوشت ايران و روسيه بود كه به هم گره خورده بود و خبري از نام كره شمالي در متن نبود. اما در نهايت ميزان تنش ميان پيونگ‌يانگ و واشنگتن به اندازه‌اي در چندهفته اخير به خصوص پس از آزادي و مرگ دانشجوي امريكايي بازداشت شده در كره شمالي متشنج شد كه نام اين كشور نيز در زمره كشورهاي مورد تحريم قرار گرفت. به دليل همين تغيير و برخي اصلاحات جزيي ديگر اين طرح دوباره بايد از مجلس نمايندگان به مجلس سنا براي تاييد فرستاده شود كه پيش‌بيني مي‌شود اين روند سريع‌تر صورت گرفته و طرح روي ميز رييس‌جمهور امريكا در كاخ سفيد قرار بگيرد. هرچند كه مقام‌هاي مسوول در كاخ سفيد و نزديك به دونالد ترامپ مي‌گويند كه رييس‌جمهور اين طرح را بررسي خواهد كرد اما تقريبا مي‌توان با قاطعيت نسبي از امضاي آن توسط رييس‌جمهور سخن گفت. حتي اگر سناريوي وتوي طرح توسط رييس‌جمهور را هم در نظر بگيريم بازهم با توجه به 98 راي مثبت در مجلس سنا و 419 راي در مجلس نمايندگان اين طرح در صورت بازگشت هم با برگشت وتو و اجرايي شدن روبه رو خواهد شد. سخنگوي كاخ سفيد در بيانيه‌اي پس از اعلام نتيجه راي‌گيري در مجلس نمايندگان گفت: در حالي كه رييس‌جمهور خواهان تحريم‌هاي شديد عليه ايران، كره شمالي و روسيه است اما ما متن اين طرح را به خوبي مرور خواهيم كرد و منتظر مي‌مانيم تا طرح از مجلس سنا روي ميز رييس‌جمهور ترامپ قرار بگيرد.»
گاردين در ادامه گزارش خود مي‌نويسد: «اين طرح درست در روزي به تصويب رسيد كه جراد كوشنر، داماد دونالد ترامپ، در كميته اطلاعاتي مجلس نمايندگان حاضر شد تا در مورد ارتباط كمپين ترامپ با روس‌ها توضيحاتي ارايه كند. دخالت روس‌ها در انتخابات سال 2016 امريكا، سوژه تحقيقاتي بسياري از نهادهاي اطلاعاتي و امنيتي امريكا به شكل همزمان است و اين در حالي است كه دولت ترامپ بارها و بارها هرگونه ارتباط ميان كمپين انتخاباتي خود و روسيه را تكذيب كرده است.»
تنظيم طرح با توجه به برجام
به طرح شماره HR3364 از حيث تحريم‌هايي كه متوجه ايران كرده است از دو لنز متفاوت مي‌توان نگاه كرد: در يك تعبير كه اتفاقا ساده‌ترين آن هم است، مي‌توان تشديد تحريم‌هاي غيرهسته‌اي را نشانه‌اي براي عزم جدي ترامپ در راستاي خارج شدن از برجام دانست. در تعبير ديگر اما جنس تحريم‌هاي قيدشده در متن گواه اين است كه همگي به گونه‌اي تنظيم شده‌اند كه نقض برجام به حساب نيايند. زماني كه جرقه‌هاي اوليه نگارش پيش‌نويس اين متن زده شد بندهايي در آن گنجانده شده بود كه هركدام از آنها مي‌توانستند ناقض برجام باشند. در رايزني‌هاي ثانويه اين بندها در متن نهايي كه در مجلس سنا به تصويب رسيد همگي حذف شدند. در اين اصلاح تمام موارد تحريمي كه مي‌توانست نقض برجام به حساب آيد حذف شدند و اين كار به اندازه‌اي با دقت صورت گرفته است كه حتي مواردي كه مي‌توانست شش سال ديگر نقض برجام به حساب آيد نيز از داخل پيش نويس اوليه حذف شدند. (عمر تعهدات ايران از سه تا 5 سال و از 8 تا 10 و 15 سال متغير است) . به عنوان نمونه، موانعي در اين قانون وجود داشت كه امكان خارج شدن نام افراد از ليست تحريم‌ها را كه بر اساس توافق بايد در روز انتقال (چهارمين تاريخ مهم، روز انتقال يا Transition Day است. روز انتقال 8 سال بعد از روز پذيرش خواهد بود. البته در يك حالت روز انتقال مي‌تواند زودتر از 8 سال باشد و آن در صورتي است كه مديركل آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي اعلام كند كه اين آژانس به اين نتيجه رسيده است كه كليه مواد هسته‌اي ايران صرفا براي اهداف صلح‌آميز مورد استفاده قرار مي‌گيرند. در آن روز، اتحاديه اروپا و ايالات متحده امريكا اقدامات مندرج در بندهاي 20 و 21 ضميمه 5 برجام را انجام خواهند داد. به‌طور خلاصه تحريم‌هايي كه در روز اجرا تعليق شده بودند در اين تاريخ لغو خواهند شد و تحريم‌هايي كه در آن روز تعليق نشده بودند، در اين روز تعليق خواهند شد. همچنين اشخاص و نهادهايي كه در پيوست‌هاي 2 و 4 از ضميمه 2 برجام نام آنها ذكر شده است در اين تاريخ از فهرست تحريم‌ها خارج خواهند شد. از جهت تقويمي اين تاريخ 19 اكتبر سال 2023 خواهد بود.) انجام مي‌گرفت، به نظر كنگره منوط مي‌كرد و اين موانع هم در اصلاحات برداشته شدند. شيوه‌اي كه در طرح HR3364 در مورد تحريم‌هاي ايران وضع شده متكي بر ارزيابي رييس‌جمهور امريكا پس از 5 سال از آغاز اجراي حكم است. در حقيقت در اين طرح به رييس‌جمهور اختيار حفظ برجام را داده‌اند و قانون مانع از باقي ماندن رييس‌جمهور در برجام نخواهد شد.
در حالي كه گرفته شدن اختيارات رييس‌جمهور براي تعليق موقت يا پايان دادن به تحريم‌هاي روسيه در رسانه‌هاي امريكايي سر و صداي بسياري به راه انداخته و به قطع يد اجرايي ترامپ و شكست كاخ سفيد تعبير شده است همين مساله در مورد تحريم‌هاي ايران نيز مصداق دارد. اين مساله بدان معنا است كه رييس‌جمهور امريكا براي لغو تحريم‌هاي ايران كه در طرح HR3364 آمده‌اند بايد به كنگره مراجعه كند و اين تناقضي با برجام نخواهد داشت چرا كه تحريم‌هاي دربرگيرنده برجام از متن اوليه حذف شده‌اند.
تجميع تحريم‌هاي غيرهسته‌اي
اين طرح در چهار حوزه حقوق بشر، تروريسم، موشكي و تسليحاتي تحريم‌هايي را متوجه ايران مي‌كند كه همه اين تحريم‌ها در حوزه‌هاي غيرهسته‌اي قرار دارد. با اين طرح، هيچ تحريم جديدي وضع نمي‌شود و هيچ كدام از تحريم‌هايي كه توسط برجام برداشته شده بودند، بازنمي‌گردند. در متن برجام به صراحت آمده است كه نه‌تنها بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي خلاف است بلكه اعمال همان تحريم‌ها با عناوين جديد نيز نقض به حساب خواهد آمد. همه تحريم‌هايي كه در اين قانون وضع شده‌اند در حال حاضر هم وجود دارند و قانون جديد صرفا تجميع همه تحريم‌هاي موجود غير هسته‌اي امريكا است كه در گذشته هم بر ايران تحميل شده بود. در هركدام از بخش‌هاي مربوط به تحريم‌هاي ايران اعم از حقوق بشر يا تحريم‌هاي مربوط به ادعاي حمايت ايران از گروه‌هاي تروريستي ابتدا به دستورهاي اجرايي يا قوانين موجود در مورد اين تحريم‌ها كه قبلا تصويب رسيده و در حال اجرا شدن هم است، استناد مي‌شود.
تحريم‌هاي فهرست محور نه موضوع محور
دومين مساله مهم در طرح تحريمي HR3364 اين است كه اين طرح فهرست محور است و در چهار حوزه‌اي كه قيد شده است فهرست‌هاي موجود توسعه پيدا كرده‌اند. اين بدان معنا است كه طرح HR3364 موضوع محور نيست و به عنوان نمونه ما شاهد اضافه شدن تحريم در موضوع انرژي يا حمل‌و‌نقل نيستيم. وي در فهرست‌هاي موجود افراد بيشتري را وارد ليست تحريم‌ها مي‌كند يا به دولت اين اختيار را مي‌دهد كه افراد بيشتري را وارد فهرست تحريم‌هاي موجود كند. كساني كه وارد ليست تحريم مي‌شوند نيز با دو محدوديت روبه رو خواهند شد: ويزاي ورود به امريكا براي آنها صادر نخواهد شد و اگر اموالي در خاك امريكا داشته باشند، اين اموال مسدود خواهد شد.
برجام دست امريكا در تحميل تحريم‌هاي موضوعي را بست
اين در حالي است كه تحريم‌هايي كه عليه روسيه در اين قانون وجود دارد در بخش‌هاي انرژي، كشتيراني، حمل‌و‌نقل، بخش راه آهن و معدن و فلزات است و همگي موضوعي هستند اما در بخش ايران تحريم‌ها فهرست‌وار هستند. اين همان بخشي است كه تفاوت حصول برجام با مقطعي كه توافق هسته‌اي وجود نداشت را نشان مي‌دهد. برجام، دست كنگره و دولت امريكا را در وضع تحريم‌هاي موضوعي جديد عليه ايران بسته است. توافق هسته‌اي ايران با 1+5 به طرف مقابل اين اجازه را نمي‌دهد كه لايحه تحريمي جدي را عليه ايران به تصويب رسانده و اجرايي كنند. كاري كه كنگره امريكا با چراغ سبز كاخ سفيد انجام مي‌دهد تجميع تحريم‌هاي غيرهسته‌اي ايران و سر و صدا كردن در مورد آنها است. نكته‌اي كه قابل كتمان نيست اما مستحكم‌تر شدن تحريم‌هاي غيرهسته‌اي ايران با اين طرح است. به عنوان نمونه در اين طرح تمام دستورهاي اجرايي رييس‌جمهور به قانون بدل شده‌اند لذا رييس‌جمهور نمي‌تواند به راحتي اين دستورها را لغو كند و اختيارات رييس‌جمهور را در خصوص نوع رفتار با تحريم‌هاي ايران محدود كرده است. مي‌توان گفت كه نظام موجود در مورد تحريم‌هاي غيرهسته‌اي ايران مستحكم‌تر از قبل شده است اما دستان كنگره‌نشين‌ها براي وضع تحريم‌ها در موضوعات و حوزه‌هاي جديد مانند امور نفتي يا حمل‌و‌نقل يا انرژي بسته شده است.
درحالي كه برخي طرح HR3364 را با عناوين پرطمطراقي مانند مادر تحريم‌ها توصيف مي‌كنند و نگاه به جزييات آن هم نشان از تداوم خصومت‌ورزي‌هاي امريكا در مقابل ايران حتي در فضاي پسابرجام دارد اما نكته‌اي كه در طرح اين تحريم‌ها و همچنين متن صريح اين طرح وجود دارد اين است كه اثرات رواني آن بيش از اثرات اجرايي آن است. با اين طرح بايد منتظر گسترده‌تر شدن ليست افراد تحريمي بود و مي‌توان گفت كه فضاي منفي كه پيرامون ايران شكل خواهد گرفت نيز پررنگ‌تر از قبل خواهد بود.
 آيا HR3364 خلاف برجام است؟
مطالعه بند به بند طرح HR3364 نشان مي‌دهد كه هيچ كدام از بندهاي اين طرح نقض فاحش برجام به حساب نمي‌آيند اما ايران با استناد به مواد 26 تا 29 برجام مي‌تواند ادعاي نقض را مطرح كند. در اين بندها بر اجراي برجام با حسن نيت و در فضايي سازنده، خودداري از هر حركتي كه اجراي موفقيت‌آميز برجام را تحت تاثير قرار دهد تاكيد شده است. همزمان با طرح اين ادعا بايد توجه داشت كه برجام، تفاهمي چندجانبه است و زماني كه ايران مساله نقض اين توافق با استناد به چنين بندهايي را در جمع تمام اعضاي 1+5 مطرح مي‌كند براي هر گونه مقابله با امريكا به اجماع نياز دارد. با توجه به اينكه در طرح HR3364 نه تحريم‌هاي هسته‌اي برداشته شده برگشته‌اند و نه تحريم موضوعي جديدي عليه ايران وضع شده است نمي‌توان ساير اعضاي 1+5 حتي اعضايي مانند روسيه و چين را هم متقاعد به راي دادن به نفع ايران در پروسه شكايت كرد. مساله‌اي كه در اينجا وجود دارد اين است كه به سهولت نمي‌توان ادعاي نقض فاحش برجام با طرح HR3364 را مطرح كرد و براي آن ادله هم از متن طرح آورد. از سوي ديگر نمي‌توان هر نقضي را فاحش خواند و در چارچوب تعريف شده در برجام هم هر نقضي منجر به توقف تعهدهاي طرفين نمي‌شود. عدم پايبندي اساسي در برجام به اين معنا است كه يكي از طرفين بايد نسبت به تعهدات خود در برجام به شكل اساسي عدم پايبندي نشان دهد تا مصداق نقض فاحش باشد.
با اين وجود جمهوري اسلامي ايران از زمان طرح اين مساله در كنگره و پس از آنكه اين طرح از سد مجلس سنا رد شد مخالفت‌هاي جدي خود با اجرايي شدن آن را اعلام كرد و محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران در نامه‌اي به فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا با استناد به ماده‌هاي 26 تا 29 در برجام مساله عدم پايبندي صحيح امريكا به تعهداتش در برجام را مطرح كرد.
هرچند كه برخي از كارشناسان از عدم نقض صريح برجام با اين طرح سخن مي‌گويند اما جاي اندك شكي وجود ندارد كه تصويب و اجرايي شدن اين طرح خلاف اصل حسن‌نيت است و اجراي موفقيت‌آميز برجام را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد. اين همان اجراي سختگيرانه برجام كه سياست اول و آخر تندروهاي امريكايي در به ستوه آوردن ايران از باقي ماندن در توافق هسته‌اي است. دونالد ترامپ آنچنان تشنه حفظ فضاي منفي پيرامون ايران است كه در جريان سفر به هامبورگ براي شركت در نشست گروه 20 نيز به جاي ظاهر شدن در جامه رييس‌جمهور در قامت تخريبگري ظاهر شد كه از رهبران جهان مي‌خواست از تجارت با ايران سرباز زنند. اكنون نيز نمي‌توان كتمان كرد كه در صورت تصويت طرح HR3364 در مجلس سنا و امضاي آن توسط رييس‌جمهور همچنان فضاي ابهام و ترس پيرامون ايران حفظ خواهد شد. اين فضا مي‌تواند برخي از بانك‌ها و كمپاني‌هاي بزرگي را كه تاكنون از ترس همين اقدام‌هاي تنبيهي امريكا به تهران نزديك نمي‌شدند، همچنان از بازار ايران دور نگاه دارد.
 HR3364 سپاه را در ليست گروه‌هاي تروريستي قرار نمي‌دهد
يكي از مهم‌ترين نكته‌هايي كه در اين طرح وجود دارد و حاشيه‌هاي بسياري هم به همراه داشته برخورد با سپاه پاسداران انقلاب اسلامي است. تندروهاي امريكايي تلاش بسيار زيادي كردند كه سپاه را در قالب يك طرح يا لايحه به عنوان گروه تروريستي معرفي كنند. اين تلاش‌ها زماني مسكوت ماندند كه چهره‌هاي اطلاعاتي و امنيتي امريكا در جلسات پشت پرده هشدار دادند كه قراردادن نام سپاه در ليست گروه‌هاي تروريستي مي‌تواند امنيت نيروهاي امريكايي در منطقه خاورميانه و خليج فارس را تحت‌الشعاع قرار دهد. برخلاف آنچه كه در برخي رسانه‌هاي داخلي گفته مي‌شود در اين طرح HR3364 هم سپاه گروه تروريستي شناخته نمي‌شود. اما تحريم‌هاي موجود عليه سپاه پاسداران انقلاب اسلامي همگي تجميع مي‌شوند. در ساختار سياست داخلي امريكا ظرف 40 سال گذشته قريب به 5 قانون و دستور اجرايي روساي جمهور صادر شده كه همگي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي را تحت تحريم‌هاي رنگارنگ قرارداده است. سپاه قدس نيز از سال 2007 ميلادي در ليست تحريم‌ها قرار داشته است و كماكان هم باقي خواهد ماند. در اين طرح دامنه ورود نام افراد بيشتر به تحريم به دليل همكاري با سپاه پاسداران گسترش پيدا مي‌كند. در اين طرح قيد شده است كه همگي مقام‌هاي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و همه چهره‌هاي مرتبط با اين نهاد تحت تحريم قرار خواهند گرفت. براساس اين طرح دولت امريكا 90 روز فرصت خواهد داشت كه ليست افراد حاضر در سپاه يا مرتبطين با اين گروه را تحويل بدهد تا نام آنها در ليست قرار بگيرد. كلمه Affiliate به معناي «مرتبطين با سپاه» معناي بازي دارد كه همين مساله مي‌تواند منجر به تعيين ليست بلندبالايي از جانب كنگره و كاخ‌سفيد بشود. در متن HR3364 در حقيقت تحريم‌هاي موجود عليه سپاه پاسداران انقلاب اسلامي تكرار مي‌شوند. تحريم‌هايي كه فحواي آنها اين است كه هيچ فرد يا شركت امريكايي حق داد و ستد و ارايه خدمات به سپاه پاسداران انقلاب اسلامي را ندارد و افراد حقيقي يا حقوقي غيرامريكايي كه طرف معامله سپاه باشند نيز در معرض تحريم يا محروميت از بازار و بانك‌هاي امريكايي قرار مي‌گيرند. اين تحريم‌ها در مورد سپاه پاسداران در حال حاضر هم وجود دارند. اين تعريف گرفتار همان تبعات كلمه Affiliate است كه در حقيقت مفهوم وسيعي را مي‌تواند در خود جاي دهد. برخي از خبرنگاران مسلط به حوزه ايران و امريكا كه در واشنگتن مستقر هستند روز گذشته در صفحات توييتر خود تاكيد داشتند كه از آنجا كه در متن قانون هيچ سخني از در ليست گروه‌هاي تروريستي قرار گرفتن سپاه پاسداران انقلاب اسلامي به ميان نيامده است بنابراين دستگاه‌هاي دولتي به خصوص وزارتخانه‌هاي خارجه و خزانه‌داري مي‌توانند با اعمال سليقه‌هاي شخصي به گونه‌اي كل سپاه را در ليست گروه‌هاي تروريستي قرار دهند كه با توجه به هشدار نهادهاي امنيتي و اطلاعاتي امريكا مبني بر تبعات اين اتفاق براي نيروهاي امنيتي و نظامي امريكا در منطقه چنين چيزي بعيد است.