تلاش براي جهاني شدن مهد سوزن‌دوزي ايران
روياهاي بلند مهتاب
فرزانه قبادي
سوزن‌دوزي هنري است كه زن بلوچ با آن زندگي مي‌كند، مي‌بالد و قد مي‌كشد. از كودكي كه با شيطنت سوزن به دست مي‌گيرد تا همراه مادر شود تا روزي كه به دختركش مي‌آموزد كه چگونه سوزن را بر تن پارچه برقصاند و اثري بي‌بديل خلق كند، با اين هنر زندگي مي‌كند. سوزن‌دوزي هنر لحظه‌هاي زن بلوچ است. هنري كه او دمي از آن جدا نمي‌شود. هنري كه از انگشتانش مي‌تراود و بر تنش مي‌نشيند و آنقدر با ظرافت هست كه جهان لب به تحسينش باز كند. ايرانشهر مهد اين هنر است. جايي كه «مهتاب نوروزي» سال‌ها پيش آوازه‌اش را بر زبان‌ها انداخت.
مرداد ماه بود كه خبر ثبت ايرانشهر به عنوان شهر ملي سوزن‌دوزي منتشر شد و يكشنبه شب گذشته جشن مربوط به اين ثبت در ايرانشهر برگزار شد. مسوولان صنايع دستي مي‌گويند اين شهر به زودي نام سوزن‌دوزي بلوچي را جهاني خواهد كرد و ايرانشهر در آينده نزديك به عنوان «شهر جهاني سوزن‌دوزي» در شوراي جهاني صنايع دستي (WCC) ثبت خواهد شد. البته به گفته ويدا توحدي مشاور معاونت صنايع دستي كشور، زير‌ساخت‌هايي براي تحقق اين امر مورد نياز است: «براي جهاني شدن بايد امكانات متناسب با حضور مهمانان و گردشگران خارجي وجود داشته باشد. بايد زبان تعامل را افزايش دهيم و بسته‌بندي مناسب آثار در دستور كار قرار گيرد. براي اين امر فضاهاي متناسب با فروش با اطلاعات انگليسي با قيمت دلار يا يورو، وجود فضاهاي اقامتي متناسب براي اقامت مهمانان خارجي در قالب بوم‌گردي يا هتل اهميت زيادي دارد.»
معيارهاي ملي شدن و جهاني شدن
پويا محموديان، معاون صنايع دستي كشور در رابطه با معيارهاي مورد نظر براي انتخاب يك شهر به عنوان شهر ملي صنايع دستي به «اعتماد» مي‌گويد: «براي انتخاب شهر ملي شاخصه‌هايي در نظر گرفته مي‌شود، از جمله تعداد صنعتگران و هنرمنداني كه در شهر مشغول به كار هستند، ميزان فروش صنايع دستي و تاثيري كه در اقتصاد خانوار دارد، مكان‌هاي ترويجي صنايع دستي و فاكتورهايي از اين دست جزو معيارهاي اصلي ما براي انتخاب يك شهر ملي است. ايرانشهر هم از نظر تعداد كساني كه در آن مشغول به كار سوزن‌دوزي هستند و كمكي كه فروش محصولات سوزن‌دوزي به اقتصاد خانوارها مي‌كند و هم از لحاظ كيفيت محصولات و تاثير‌گذاري در بازارهاي داخلي و خارجي نمره خوبي دريافت كرده است. ضمن اينكه در موضوع آموزش آمار كساني‌كه اين رشته را آموزش مي‌بينند و همين طور كساني كه كارگاه آموزشي برگزار مي‌كنند، قابل توجه است. زنان سوزن‌دوز ايرانشهر و به‌طور كلي سوزن‌دوزي، گنجينه‌اي غني و پنهان در اين منطقه هستند. به‌شدت اعتقاد داريم كه با همياري و كمك‌هاي مسوولان استان و حمايت‌هاي سازمان و همياري تك‌تك هنرمندان ايرانشهر مي‌توانيم به زودي شاهد ثبت جهاني اين شهر در رشته سوزن‌دوزي باشيم.» محموديان مي‌گويد تلاش مي‌كنيم ظرف يك سال آينده ايرانشهر به عنوان شهر جهاني سوزن‌دوزي از سوي (WCC) ثبت شود و در خصوص تاثير ثبت ملي و جهاني شهرهاي صنايع دستي در زندگي و معيشت مردم مي‌گويد: «زماني كه روستاي كلپورگان به عنوان روستاي جهاني سفال انتخاب شد، پيش‌بيني مي‌كرديم كه شرايط اقتصادي مردم در اين روستا رو به بهبود برود. در واقع انتخاب شهرها به عنوان شهر ملي و جهاني در راستاي برند‌سازي آن شهر و روستا صورت مي‌گيرد و باعث بيشتر شناخته شدن هنر اين مناطق مي‌شود. چرا كه نگاه اهالي هنر و اقتصاد و كساني كه به حوزه‌هاي اقتصاد خلاق و صنايع خلاق علاقه‌مند هستند به اين هنر جلب مي‌شود. امسال در بازارچه‌هاي نوروزي فروش سفال كلپورگان بالغ بر 90 ميليون تومان بود. شايد اين مبلغ چندان چشمگير نباشد اما براي روستايي كه در سال‌هاي قبل فروشي حدود 4 ميليون تومان داشت، نشان‌دهنده رشد قابل توجه فروش محصولات اين روستاست كه قطعا تاثير مثبتي در معيشت مردم اين روستا دارد. علاوه بر اين سفارشات خوبي براي محصولات اين روستا در حال ثبت و هماهنگي‌هايي هم براي صادرات سفال كلپورگان در حال انجام است. اين ماحصل جهاني شدن روستاي غني كلپورگان و هنر 7 هزار ساله آن است. در مورد ايرانشهر هم اين ظرفيت و توانايي وجود دارد.» يكي از راه‌هاي فروش صنايع دستي در سال‌هاي اخير، سايت‌ها و شبكه‌هاي مجازي است، اما زيرساخت لازم در برخي مناطق سيستان و بلوچستان براي اين امر وجود ندارد. چندي پيش يكي از فعالان صنايع دستي در روستاي جهاني كلپورگان اعلام كرد كه مردم اين روستا به اينترنت دسترسي ندارند تا بتوانند خودشان فروشنده محصولات‌شان باشند، وزير ارتباطات قول داد كه به زودي اقدامات لازم را براي دسترسي مردم كلپورگان به اينترنت انجام دهد، هنوز خبري در خصوص اقدامات وزارت ارتباطات در اين رابطه منتشر نشده است، اما اميد اين هست كه نگاهي كه سازمان‌هاي جهاني به هنر اصيل ايراني دارند و تلاش مي‌كنند تا اين هنر را به هر نحوي از مهجوريت خارج كنند، در مديران داخلي هم وجود داشته باشد.
كد فعاليت و بيمه براي هنرمندان سيستان و بلوچستان
عليرضا جلالزايي، مديركل ميراث فرهنگي سيستان و بلوچستان با اشاره به اينكه ايرانشهر در ميان 31 استان كه داعيه‌دار انتخاب به عنوان شهر ملي صنايع دستي بودند توانسته اين فرصت را از آن خود كند، مي‌گويد: «ثبت ايرانشهر به عنوان شهر ملي سوزن‌دوزي مي‌تواند در سفره رزق و روزي مردم و صنعتگران استان به خصوص مردم خوب و خونگرم ايرانشهر تاثير مثبت داشته باشد. خاصه اينكه هر روز آمار هنرمنداني كه در سيستان و بلوچستان به اين هنر روي مي‌آورند رو به افزايش است.» جلالزايي در خصوص وضعيت فروش محصولات سوزن‌دوزي مي‌گويد: «در سال‌هاي گذشته بخش عمده فروش و صادرات آثار سوزن‌دوزي هنرمندان ايرانشهر به صورت چمداني و سفارشي بود، اما بعد از ثبت اين شهر به عنوان شهر ملي سوزن‌دوزي و به زودي ثبت جهاني اين شهر اميدواريم صادرات اين هنر از مبادي گمركي و كاملا قانوني صورت گيرد. تلاش ما اين است كه در اين عرصه پاي دلالان و صنعتگراني را كه كار دلالي مي‌كردند كوتاه كنيم. قبل از اين دلالان با عناوين مختلفي مثل خيريه و سمن ورود مي‌كردند و حاصل دسترنج اين هنرمندان را به قيمت بسيار ناچيز مي‌خريدند و در فروشگاه‌ها و نمايشگاه‌ها به قيمتي گزاف مي‌فروختند و دريغ از ذره‌اي كمك به اين هنرمندان.» جلالزايي مي‌گويد آمار درست و دقيقي از صنعتگران و فعالان رشته سوزن‌دوزي ندارند چرا كه بسياري از كساني كه در اين حوزه فعاليت مي‌كنند هرگز به سازمان ميراث فرهنگي مراجعه نكرده‌اند، اما از برنامه‌اي كه براي تهيه آمار هنرمندان در استان دارند مي‌گويد: «در نظر داريم تمام هنرمندان و صنعتگران استان سيستان و بلوچستان صاحب شناسنامه و كد شوند. به مديران هم ابلاغ شده است كه به اداره كل استان اعلام كنند كه چه تعداد صنعتگر در شهرستان‌ها با چه كيفيتي و در چه كارگروه و رسته‌اي فعاليت مي‌كنند. اين اطلاعات باعث مي‌شود ضمن شناسايي صنعتگران استان آنها را شناسنامه‌دار كنيم. گام بعدي هم بيمه صنعتگران است كه در تلاشيم در آينده‌اي نه چندان دور محقق شود. همه هنرمندان صنايع دستي بايد شامل بيمه شوند و اين فرصتي است كه باعث مي‌شود اين هنرمندان به آينده اين صنعت اميدوار شوند. علاوه بر اين از روز برگزاري جشن ثبت ملي شهر ايرانشهر به عنوان شهر ملي سوزن‌دوزي تلاش ما براي فراهم كردن مقدمات ثبت ايرانشهر به عنوان شهر جهاني سوزن‌دوزي آغاز شده است.»
مهتاب، نام درخشان سوزن‌دوزي بلوچي
نام سوزن‌دوزي بلوچي با نام زني گره خورده كه سال‌ها پيش آوازه اين هنر را جهاني كرد. مهتاب نوروزي يكي ازهزاران زن سيستان و بلوچستان بود كه از كودكي با سوزن و پارچه و روياهايي كه بر دوش نقش‌ها سوارشان مي‌كرد، قد كشيد. اما ظرافت روياها و سحر‌انگيزي رنگ‌هايي كه مهتاب با كمك سوزن بر تن پارچه نقش مي‌زد، باعث شد تا خيلي زود تبديل به چهره‌اي شناخته شده در منطقه‌شان (بمپور و روستاي قاسم‌آباد) شود. اما قامت روياهاي مهتاب بلندتر از آن بود كه فقط در سطح منطقه محل زندگي‌اش شناخته شود. از همان روزها كه ظرافت و منحصر به فرد بودن كارهايش پاي درباريان پهلوي را به قاسم آباد و بمپور باز كرد و مرزها را زير پا گذاشت تا جهان را با هنر ظريف زنان آرام بلوچ آشنا كند تا امروز كه «دختران مهتاب» راهش را با همان ظرافت و زيبايي ادامه مي‌دهند. دختراني كه او ارزنده‌ترين ميراث را براي‌شان به جا گذاشته، هنري كه با جسم و جان‌شان در آميخته مي‌شود و هر بيننده‌اي را مسحور مي‌كند. شايد دور از انصاف نباشد كه بگوييم مهتاب نوروزي سال‌ها پيش سوزن‌دوزي بلوچي را جهاني كرد، اما كم‌لطفي‌ها اين هنر بي‌نظير را به سايه فراموشي برد و حالا باز هم ايرانشهر و بمپور و قاسم‌آباد دورخيز كرده‌اند براي جهاني شدن و جهاني كردن هنر ظريف زنان بلوچ.
بهانه
لباس زنان بلوچ منقش به سوزن‌دوزي‌هايي است كه اينك سبب شده «ايرانشهر» در سيستان و بلوچستان به عنوان مهد سوزن‌دوزي بلوچي شناخته و تعيين شود. در اين عكس نيز نمونه‌اي از اين سوزن‌دوزي ها را مي‌بينيد؛ آنچه زنان بلوچ به صورت برعكس بر پارچه نقش مي‌زنند. همان هنري كه سبب شد كار دست «مهتاب نوروزي» از قاسم‌آباد بمپور راهي كاخ نياوران شود. حالا دختران مهتاب اين هنر را به همه ايران و دنيا معرفي مي‌كنند.