سارا معصومي
يك آخر هفته ايراني براي سياستمداران و رسانه‌ها از حاشيه اجلاس گروه 20 در ژاپن تا نشست كميسيون مشترك برجام در اتريش. درست همان ساعاتي كه برخي رهبران 20 كشور صنعتي جهان در ژاپن مشغول سر و كله زدن با دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا براي متقاعد كردن او به توسل به ديپلماسي در مقابل ايران بودند در هتل «كوبرگ» وين، تاريخ به نوعي در حال تكرار شدن بود.
هيات‌هاي ايران و 1+4 (روسيه، چين، فرانسه، آلمان و بريتانيا) در سطح مديران سياسي براي پنجمين بار از زمان كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي با ايران باهم ديدار كردند. جدال برجامي در وين كم و بيش شبيه پيش‌بيني‌هاي موجود پيش رفت و اين در حالي بود كه رايزني‌هاي مقام‌هاي روسيه، چپن، هند و برخي كشورهاي اروپايي با دونالد ترامپ در ژاپن درباره ايران نيز نكته جديدي نداشت. به نظر مي‌رسد كه تحريم‌هاي اقتصادي همه‌جانبه امريكا عليه ايران با سختگيري‌اي كه بر اجراي آن از طرف وزارت خزانه‌داري امريكا صورت مي‌گيرد زماني كه با عدم اراده سياسي از سوي بازماندگان در برجام براي مقابله با اين يكجانبه‌گرايي روبه‌رو مي‌شود جاي خالي چنداني براي مانور باقي نمي‌گذارد و اين همان انفعال يا ناتواني است كه كاسه صبر ايران در برجام را لبريز كرده است.
ديدار در سايه هشدار و تهديد
اين دور از مجموعه نشست‌هاي كميسيون مشترك برجام در شرايط عادي برگزار نشد. ايران و نمايندگان 1+4 پس از كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي در ارديبهشت 1397 چندين بار باهم ديدار كردند اما آنچه روز جمعه پشت درهاي بسته در هتل كوبرگ وين گذشت از جنس متفاوتي بود. دوره صبر راهبردي تهران كه در تقويم از يك سال و يك ماه عبور كرده به پايان رسيده و تهران قدم در مسير كاهش سطح تعهدات برجامي گذاشته است. تاكنون دو گام از مجموعه گام‌هايي كه ايران بنا دارد با استفاده از حقوق خود در برجام (مواد 26 و 36) بردارد مشخص شده و اين در حالي است كه تا به پايان رسيدن بازه زماني اعلام شده براي گام نخست كمتر از 10 روز (16 تيرماه) زمان باقي است. اروپايي‌ها مي‌گويند نه جدول زماني و نه اولتيماتوم از جانب تهران را مي‌پذيرند، ايران نيز بي‌اهميت به كلماتي كه اروپايي‌ها براي توصيف اين اقدام برجامي تهران انتخاب كرده‌اند، مي‌گويد توپ در زمين اروپا است و براي نجات برجام همه بايد به دريا زده و به اصطلاح هزينه دهند. در فضاي رسانه‌اي اروپايي‌ها با شاخ و شانه‌كشي براي ايران مي‌گويند تا زماني در برجام مي‌مانند كه تهران به تمام تعهدات هسته‌اي خود بي‌كم و كاست عمل كرده و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به عنوان ناظري بر صداقت ايران در وفاي به عهد در برجام، تخلفي از برنامه‌هاي هسته‌اي ايران را گزارش ندهد. در اين ميانه گوش تهران به اين انتقادها بدهكار نيست و طبق گفته مقام‌هاي سازمان انرژي اتمي ايران، ميزان ذخيره اورانيوم ايران از روز پنجشنبه از مرز 300 كيلوگرم عبور كرده و از روز 16 تيرماه نيز تهران در حوزه‌هاي سطح غني‌سازي و مدرن‌سازي رآكتور اراك ديگر به تعهدات داده‌شده در برجام پايبند نخواهد بود. در چنين بستري، هيات سياسي ايران روز پنجشنبه ديدارهاي دو جانبه با هيات‌هاي سياسي كشورهاي 1+4 در وين را پشت درهاي بسته پيش برد؛ نشست‌هايي كه گفته مي‌شود تند و تيز بوده و دو طرف با كنارگذاشتن تعارف‌هاي مرسوم ديپلماتيك، ليستي از خواسته‌ها و توانايي‌ها براي حفظ برجام را باهم به اشتراك گذاشته‌اند. تهران دو خواسته مشخص و صريح دارد: فروش نفت و برخورداري از كانال مالي و بانكي براي انجام نقل و انتقالهاي مالي. ايران به اروپا به اضافه روسيه و چين براي برآورده‌سازي اين دو خواسته يك سال و 50 روز فرصت داده و مي‌گويد اگر تا 16 تير اين دو خواسته در مسير اجرايي براي تحقق قرار نگيرند تهران گام دوم از مجموعه گام‌هاي تعيين‌شده براي كاستن از سطح تعهدات برجامي را برخواهد داشت. اروپايي‌ها تا پيش از روز جمعه دايما در برابر اين مطالبه‌گري ايران تكرار كردند كه «اينستكس» در حال راه‌اندازي است اما در برابر مساله خريد نفت از ايران سكوت اختيار كردند؛ سكوتي كه به نبود راهكاري براي تحقق اين خواسته قابل تعبير است.
مقام‌هاي ايراني ساعتي پيش از آغاز نشست كميسيون مشترك برجام تاكيد كردند به دنبال عكس يادگاري نيستند و اگر اقدام‌هاي اروپا براي پاسخگويي به دو شرط اصلي ايران ملموس نباشد، تهران روند كاستن از سطح تعهدات را متوقف نخواهد كرد. سيدعباس عراقچي پيش از نشست روز جمعه، نامه شديداللحن محمد جواد ظريف وزير خارجه كشورمان خطاب به فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا را هم به هلگا اشميد سپرد تا اتمام حجتي باشد بر موضع ايران و مويد عزم تهران براي ادامه مسيري كه در كاستن از سطح تعهدات برجامي آغاز كرده مگر آنكه وفاي به عهد 1+4 به ترمزي در برابر اين حركت ايران تبديل شود. اروپايي‌ها نيز با اين ادعا كه ايران عجول است هشدار دادند محدوديت زماني از سوي ايران را نمي‌پذيرند.
در جلسه 3 ساعته چه گذشت؟
صبح جمعه، هتل كوبرگ، هيات كاملا سياسي ايران با چهره نه چندان خرسند رييس هيات مذاكره‌كننده در مقابل هيات‌هاي سياسي روسيه، چين، فرانسه، آلمان و بريتانيا كه نمايندگي هلگا اشميد، معاون مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا را پذيرفته‌اند. اين‌بار خبرنگاران و عكاسان بيشتري خود را براي پوشش اين دور از نشست‌هاي كميسيون مشترك برجام به وين رساندند. پيش‌بيني‌ها حاكي از اين بود كه خروجي اين جلسه يا عدم رضايت تهران است و اعلام قطعي ادامه يافتن مسير كاهش از سطح تعهدات برجامي يا متقاعد شدن تهران و بازگشت همه به روز 17 ارديبهشت.
جدال ايران و 1+4، 3 ساعت طول كشيد و نخستين خبر از فضاي جلسه را نماينده روسيه در توييتر خود منتشر كرد: «نتيجه رضايت‌بخش بود اما گشايش جدي رخ نداد البته نمي‌توان آن را شكست هم ناميد. همه اعضا مي‌گويند با وجود تمام مشكلات پيش رو به برجام پايبند خواهند ماند.»
هيات چيني دومين منبعي بود كه يكي از اعضاي آن در گفت‌وگو با خبرنگار وال استريت ژورنال اعلام كرد تهران در جلسه گفته در برجام مي‌ماند؛ البته اين بخش از اظهارنظر هيات چيني كمتر از موضع‌گيري نفتي اين كشور به چشم رسانه‌ها آمد. يك مقام چيني پس از نشست كميسيون مشترك برجام تصميم گرفت مطالبه نفتي ايران درباره ادامه فروش نفت را هدف قرار بدهد؛ لذا به خبرنگاران اعلام كرد كه پكن تن به تحريم نفتي ايران از سوي امريكا نخواهد داد.
پس از توصيف‌هاي هيات‌هاي چين و روسيه كه البته متضاد باهم بودند، نگاه‌ها به هلگا اشميد به عنوان نماينده اروپا و عباس عراقچي به عنوان نماينده ايران دوخته شد. هلگا اشميد در گزارشي خلاصه و توييتري نوشت: «اينستكس اجرايي شد و نخستين تبادل مالي آن در جريان است. او از الحاق كشورهاي بيشتري از اروپا به اين سازوكار خبر داده و همزمان تاكيد كرد كه ايران و 1+4 در زمينه پروژه‌هاي «اراك» و «فردو» هم به توافق‌هايي دست يافته‌اند.» اين گزارش كوتاه اشميد هم خوراك خبري براي رسانه‌هايي نبود كه چندين ساعت انتظار را پشت درهاي بسته اتاق مذاكره گذرانده بودند؛ لذا حضور عراقچي در لابي هتل كوبرگ به فرصتي براي سوال‌هاي بي‌شمار از او تبديل شد؛ فرصتي كه گويا نماينده ارشد ايران در مذاكرات هم به دنبال استفاده بهينه از آن براي پيام‌رساني به همتاهايي بود كه ترجيح دادند اطلاعات چنداني از مذاكرات خود را در اختيار رسانه‌ها قرار ندهند.
سيدعباس عراقچي كلماتي را انتخاب كرد كه ترجمه آن به زبان انگليسي در يك بازه زماني چنددقيقه‌اي تكليف نتيجه رايزني‌هاي روز جمعه را مشخص كرد: مثبت و سازنده يك گام به جلو اما ناكافي و دور از سطح انتظارهاي ايران. عراقچي در ميانه اظهاراتش سخنان هلگا اشميد درباره ورود اينستكس به فاز اجرا را تاييد كرد و البته جزييات بيشتري هم در اختيار خبرنگاران قرار داد: كشورهاي اروپايي ديگري جدا از بريتانيا، آلمان و فرانسه براي پيوستن به اينستكس اعلام آمادگي كرده‌اند، اعتبارهايي به اين سازوكار مالي اختصاص پيدا خواهد كرد و كشورهاي غيراروپايي هم به زودي مي‌توانند براي نقل و انتقالهاي مالي از اين سامانه استفاده كنند. بدون اينكه خريد نفت از ايران صورت بگيرد يا اعتبار خاصي براي اينستكس در نظر گرفته شود اينستكس نمي‌تواند به صورت كامل انتظارهاي ايران را برآورده كند.
آيا گام‌هاي برداشته‌شده توسط 1+4، ايران را از ادامه مسير كاستن از سطح تعهدات برجامي منصرف كرد؟ پاسخ عراقچي به اين سوال ديپلماتيك‌تر از آن بود كه به «آري قطعي» يا «خير نسبي» قابل تعبير باشد. او با اشاره به اينكه گام‌هاي برداشته شده هنوز تا خواسته‌هاي ايران فاصله قابل توجهي دارد، گفت: من جزييات گام‌هاي مطرح شده در جلسه امروز را به تهران منتقل مي‌كنم و تصميم‌گيري با تهران است. فكر نمي‌كنم پيشرفت‌هايي كه در اين جلسه صورت گرفت به اندازه‌اي كافي باشد كه ما تصميم فعلي خود براي كاستن از سطح تعهدات را متوقف كنيم اما تصميم‌گيري با تهران است. فعلا تصميم درباره كاهش سطح تعهدات برجامي ايران كه پيش از اين گرفته شده بود همچنان به قوت خود پابرجا است مگر آنكه انتظارهاي ايران برآورده شود.
پيش از اين دور از نشست كميسيون مشترك برجام گفته شده بود كه وزراي خارجه تروييكاي اروپايي به تهران سفر مي‌كنند. سيدعباس عراقچي با به‌روزرساني اين خبر اعلام كرد كه جلسه وزراي خارجه كشورهاي عضو برجام به زودي (در چند هفته آتي) برگزار خواهد شد. يك منبع آگاه در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «ديدار محمد جواد ظريف با وزراي خارجه 5 كشور عضو برجام اواخر ماه جولاي و تا پيش از تعطيلات ماه آگوست رخ مي‌دهد. آنچه براي ايران مهم است نتيجه اين رايزني‌هاي در سطح وزرا خواهد بود و نه مكان برگزاري اين نشست.»
عدم توقف تهران در سايه ترس اروپا
لحن تهران پس از نشست كميسيون مشترك تغيير چنداني نكرده جر آنكه به نظر مي‌رسد پنجره ديپلماسي كه تهران مي‌گفت با كاستن از سطح تعهدات برجامي باز كرده، فرصت بيشتري براي مفتوح ماندن يافت. يك منبع آگاه در وزارت‌خارجه در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «فعلا با توجه به آنچه در جلسه كميسيون مشترك برجام گذشت تصميم قبلي ايران براي كاستن از سطح تعهدات برجامي كه يك تصميم ملي بود بدون توقف ادامه پيدا مي‌كند. هر زمان 1+4 توانست شروط مشخص ايران براي متوقف كردن اين اقدام را برآورده سازد، تهران نيز بازگشت‌پذيري به تعهدات را كليد مي‌زند.»
براساس آخرين گزارش آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تهران همچنان از محدوده‌هاي تعيين شده در برجام براي ذخيره 300 كيلوگرم اورانيوم عبور نكرده اما با توجه به اظهارات پيشين بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي مبني بر اينكه ايران روز 6 تير (پنجشنبه) از اين سطح عبور مي‌كند به نظر مي‌رسد كه با به پايان رسيدن تعطيلات در تهران امروز خبر عبور ايران از مرز 300 كيلوگرم اعلام شود.
وال‌استريت ژورنال در گزارشي درباره دستاوردهاي نشست كميسيون مشترك در روز جمعه نوشت: مجموعه تحولات روز جمعه در وين به اين معنا است كه اروپا فرصت كافي براي تلاش‌هاي ديپلماتيك به منظور كاستن از سطح تنش ميان ايران و امريكا را خواهد داشت. 3 كشور اروپايي در حالي از ورود «اينستكس» به فاز اجرا سخن مي‌گويند كه تاكنون 7 كشور ديگر (اتريش، بلژيك، فنلاند، هلند، اسلووني، اسپانيا و سوئد) نيز براي پيوستن به اين سامانه كه مي‌تواند از تحريم‌هاي فرامرزي امريكا در امان باشد، اعلام آمادگي كرده‌اند. پس از نشست كميسيون مشترك برجام، يك مقام اروپايي در گفت‌وگو با «وال‌استريت ژورنال» پيش‌بيني كرد كه تهران به روند كاستن از سطح تعهدات و عبور از محدوديت 300 كيلوگرم ذخيره اورانيوم ادامه بدهد. اين مقام اروپايي ادعا كرده كه اگر ايراني‌ها گام‌هاي بيشتري در كاستن از سطح تعهدات بردارند، اين احتمال وجود دارد كه اروپا مكانيسم حل و فصل اختلاف در برجام را فعال كند. اين مكانيسم به 2 ماه بازه زماني نياز دارد اما كليد زدن آن مي‌تواند به لرزان شدن بيش از پيش پايه‌هاي برجام منتهي شود. به گزارش «اعتماد»، ديپلمات‌هاي ايراني مي‌گويند تهران پس از كناره‌گيري امريكا از برجام و بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي با قابليت تنبيه فرامرزي يك سال و 50 روز تا به امروز به اروپايي‌ها فرصت داده؛ لذا پربيراه نيست كه ايران هم از اروپا انتظار صبوري در برابر اقدام به حق ايران براي كاستن از سطح تعهدات برجامي را داشته باشد. با وجود اين برخي تحليلگران مسائل ايران اعتقاد دارند با توجه به سطح تنش ميان تهران و واشنگتن كه در برخي بازه‌هاي زماني به تنش مستقيم هم نزديك شده اگر اختلاف برجامي ميان ايران و اروپا عميق‌تر از وضعيت موجود شود، احتمال سوءاستفاده واشنگتن وجود خواهد داشت. در مقطع فعلي به نظر مي‌رسد كه اروپايي‌ها تلاش مي‌كنند تا حد ممكن از اين سناريو فاصله بگيرند. امانوئل ماكرون، رييس‌جمهور فرانسه از دونالد ترامپ خواسته كه برخي تحريم‌ها عليه ايران را لغو كند. به گزارش وال استريت ژورنال در حالي كه اروپايي‌ها با وجود ترس از اقدام‌هاي امريكا، نخستين تبادل‌هاي مالي اينستكس را به جريان انداخته‌اند اما برخي منابع در وزارت خزانه‌داري امريكا از تلاش براي تحريم همتاي ايراني اين سازوكار خبر داده‌اند.
به گزارش «اعتماد»، خريد نفت از ايران گره باقيمانده‌اي است كه 1+4 بايد تا روز 16 تير راهي براي گشايش آن بيابد. هرچند كه واشنگتن سياست خريد صفر نفت از ايران را سرسختانه دنبال مي‌كند اما تهران مي‌گويد اگر بازماندگان در برجام حاضر به هزينه كردن براي حفظ اين توافق هستند مي‌توانند مشتري‌هاي نفتي ايران را به پيش‌خريد نفت از تهران تشويق كنند؛ پيشنهادي كه پيش‌بيني مي‌شود در چندروز آينده درباره آن بيشتر بشنويم.
اي‌بي‌سي در تحليل نشست كميسيون مشترك در روز جمعه نوشت: اروپا و چين مي‌گويند براي حفظ برجام، تحريم‌هاي امريكا را ناديده خواهند گرفت. آنچه روز جمعه در وين رخ داد نشان‌دهنده انزواي دولت ترامپ در مساله توافق هسته‌اي با ايران است. در حالي كه واشنگتن تلاش مي‌كند با انواع و اقسام تحريم‌ها، عرصه را بر ايران تنگ كرده و به دنبال توافقي بهتر است، سايرين تلاش مي‌كنند توافق موجود را كه ايران مي‌گويد تكرار نخواهد شد، حفظ كنند. هرچند كه عراقچي در وين اقدام‌هاي صورت‌گرفته را ناكافي دانست و تداوم سياست كاستن از تعهدات برجامي را در ابهام نگاه داشت اما به نظر مي‌رسد كه با به راه افتادن «اينستكس» تهران تا حدودي بتواند دست نگاه دارد.
به گزارش «اعتماد»، اروپا در حالي بر سرعت اقدام براي به راه‌اندازي «اينستكس» افزوده كه برايان هوك، رييس گروه اقدام عليه ايران در وزارت‌خارجه امريكا مي‌گويد بروكسل بايد ميان تهران و واشنگتن، يكي را انتخاب كند.
نيويورك تايمز در گزارشي از وين اعلام كرد كه تلاش‌هاي دقيقه 90 براي تشويق ايران به بازگشت از مسير كاستن از سطح تعهدات برجامي با ناكافي خوانده شدن توسط ايران بدون نتيجه خاصي به پايان رسيد. پيش‌بيني مي‌شود كه عبور ايران از مرز 300 كيلوگرم محدوديت ذخيره اورانيوم كه امروز يا فردا اعلام خواهد شد به تنشي جديد در رابطه تهران و واشنگتن تبديل شود. عبور از اين ميزان ذخيره از نظر فني به تنهايي نمي‌تواند نشان‌دهنده حركت ايران به سمت توليد سلاح اتمي باشد اما اروپايي‌ها به ايران هشدار داده‌اند كه اين اقدام مي‌تواند بهانه بيشتري دست دولت دونالد ترامپ براي ماجراجويي بيشتر با پرونده ايران بدهد. نيويورك‌تايمز در بخش‌هايي از اين گزارش پيش‌بيني كرده كه در صورت عبور ايران از مرز محدوديت‌هاي تعيين‌شده در برجام، امريكا به حملات سايبري روي آورد. همزمان برخي منابع اروپايي به نيويورك‌تايمز گفته‌اند كه در يك سال و 50 روز گذشته اين امريكا بوده كه در سطح بين‌المللي به دليل كناره‌گيري از برجام مقصر شناخته شده اگر ايران از سقف‌هاي تعيين‌شده در برجام عبور كند شايد براي اروپايي‌ها راهي جز به كار انداختن سيستم خودكار بازگشت تحريم‌ها و ارجاع پرونده به شوراي امنيت باقي نماند.
به گزارش «اعتماد»، تهران پيش از اين اعلام كرده كه ارجاع پرونده به شوراي امنيت خط قرمز ايران است كه به خروج سريع ايران از توافق هسته‌اي منتهي خواهد شد.