فيلترينگ پيام‌رساني چون تلگرام چه پيامدهاي اجتماعي بر جا گذاشت؟
آسيب به كودكان، اعتماد و تهديد بدافزارها
گروه اجتماعي| پس از آنكه در آذر ماه 1396 حسن روحاني، رييس‌جمهوري اسلامي ايران به صراحت اعلام كرد كه دولت او موافق استفاده مردم از شبكه‌هاي اجتماعي و فضاي مجازي است؛ شدت مخالفت با برخي شبكه‌هاي اجتماعي و در صدر آنها «تلگرام» شدت گرفت. رييس‌جمهور گفته بود:«دولت دوازدهم فضاي مجازي و فضاي ارتباط مردم با دنيا را حفظ مي‌كند، مي‌دانم برخي شب تا صبح خواب مي‌بينند اما آن خواب‌ها تعبير نخواهد شد، دل به اين خواب‌ها نبنديد ما دنبال فيلتر كردن فضاي مجازي نيستيم. وزير ما قول مي‌دهد دستش روي دكمه فيلترينگ نخواهد رفت.» اما زور وزير جوان به مخالفان شبكه‌هاي اجتماعي نچربيد و چند ماه بعد تلگرام با دستور قضايي فيلتر شد. دلخوشي برخي فعالان فضاي مجازي براي موقتي بودن اين فيلترينگ هم خيلي زود رنگ باخت و فيلتركنندگان بر تصميم‌‌شان پاي فشردند و اين پافشاري تا همين امروز ادامه داشته است. همزمان با فيلتر تلگرام، تعدادي از شبكه‌هاي پيام‌رسان داخلي هم به عنوان جايگزين‌هاي تلگرام معرفي شدند و دستگاه‌هاي اجرايي و نهادهاي عمومي موظف شدند كه از طريق آنها با مردم در ارتباط باشند. از همين رو بود كه سازمان‌ها و دستگاه‌ها كانال‌هاي تلگرامي‌شان را به حالت نيمه تعطيل درآوردند، اسامي آنها را تغيير دادند و به شبكه‌هاي پيام‌رسان داخلي كوچ كردند. اما اين كوچ ديري نپاييد و شبكه‌هاي پيام‌رسان داخلي چنانكه از روز نخست كارشناسان هشدار مي‌دادند در جذب مخاطبان ناكام ماندند و كوچ‌كنندگان بي‌سر و صدا به تلگرام بازگشتند. اين اتفاق موجب شد تا پس از ريزش اوليه بار ديگر مخاطبان به تلگرام بازگردند. در كنار اين، فيلتر سايت‌هاي پركاربري مانند توييتر هم همواره با انتقاد كاربران شبكه‌هاي اجتماعي همراه بوده است. اما پرسش اصلي اين است كه فيلتر پيام‌رسان پرمخاطبي چون تلگرام و شبكه‌هاي اجتماعي همچون فيس‌بوك و توييتر چه پيامدهاي اجتماعي داشته است؟
كودكان در معرض خطر
يكي از مهم‌ترين پيامدهاي فيلترينگ افزايش رونق استفاده از فيلترشكن‌ها بوده است. استفاده از فيلترشكن‌ها اما رفتاري پرمخاطره است كه مي‌تواند از چند جهت آسيب‌رسان باشد. از نظر مصطفي قوانلوقاجار، پژوهشگر رسانه‌هاي آنلاين، اولين اثر آسيب‌زاي فيلترينگ به نحوه استفاده كودكان و نوجوانان از تلگرام بازمي‌گردد. قوانلوقاجار به «اعتماد» مي‌گويد:«در سطح جامعه شاهديم فيلتر تلگرام نه تنها مثبت نبوده بلكه براي كودكان اين تصميم آسيب‌زا شد. تا قبل از اين تصميم يك كودك يا نوجوان مي‌توانست براي ارتباط با هم سن و سالانش و شبكه ارتباطي نزديك خودش بدون فيلتر از اين پيام‌رسان استفاده كند. اما الان براي استفاده از تلگرام طبيعتا فيلترشكن نصب مي‌كند. نصب فيلترشكن بايد باعث نگراني پدر و مادرها هم بشود. به اين دليل كه وقتي فيلترشكن نصب مي‌شود، كودكان و نوجوانان مي‌توانند به محتواهاي نامناسب و ناامن هم به راحتي دسترسي پيدا كنند و پدر و مادر هم به راحتي نمي‌توانند آنها را كنترل كنند.» او درباره نوع مواجهه خانواده‌ها در استفاده از فيلترشكن هم مي‌گويد:«از نظر اجتماعي در خانواده‌ها اين اتفاق افتاده كه اكنون نوه‌ها دارند براي پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاي‌شان فيلترشكن نصب مي‌كنند و خانواده‌ها هم تصور مي‌كنند فرزندان يا نوه‌هاي‌شان مهارت خاصي در استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي پيدا كرده‌اند و آنها را به عنوان نابغه تحسين مي‌كنند.» به گفته قوانلوقاجار، در دسترس قرار گرفتن محتواهاي خطرناك مانند عكس‌ها و فيلم‌هاي پورنوگرافي خطري است كه بر اثر همه‌گير شدن استفاده از فيلترشكن تشديد شده و مي‌تواند تبعات اجتماعي ناگواري را در پي داشته باشد. «علي سعد» كارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعي در مقاله‌اي كه فصلنامه مطالعات رسانه‌هاي نوين در سال 94 و زير عنوان «درآمدي بر سياست‌هاي فيلترينگ سايت‌هاي اينترنتي» منتشر كرده هم آسيب‌زا بودن گسترش دامنه فيلترينگ بر زندگي اجتماعي كودكان را يادآوري كرده است. او در بخشي از اين مقاله نوشته است:«گسترش دامنه فيلترينگ به افزايش نياز به نرم‌افزار فيلترشكن منجر مي‌شود و اين مساله از بين رفتن كاركرد فيلترينگ را به همراه دارد. همه اين شرايط نشان‌دهنده ناكارآمدي سازوكار فعلي فيلترينگ است.» اين پژوهشگر در بخش ديگري از اين مقاله نوشته است:«نگاهي گذرا به سايت‌هاي فيلتر شده در فضاي مجازي نشان مي‌دهد كه توجه به اجماع نسبي در جامعه براي ايجاد محدوديت در اينترنت كمتر مورد توجه متولي فيلترينگ در كشور است. وجود اجماع نسبي در رابطه با محدوده فيلترينگ در جامعه و به طور خاص خانواده علاوه بر اينكه عبور از فيلترينگ را به اقدامي مذموم بدل مي‌كند، يك تعهد دروني همچنين نظارت از نزديك خانواده را مخصوصا براي كاربران با سنين پايين نيز مهيا مي‌كند و در نتيجه براي رسيدن به هدف فيلترينگ را عملي‌تر خواهد كرد.» اما آنچه در سال‌هاي اخير رخ داده درست برعكس توصيه‌هاي كارشناسان بوده و عبور از فلترينگ را به موضوعي عادي و يك ارزش همه‌گير تبديل كرده است.
آسيب به اعتماد عمومي و امنيت كاربران
يكي از پيامدهاي اجتماعي فيلترينگ رونق استفاده از فيلترشكن‌ها در كشور بوده است. برخي منابع غيررسمي شمار استفاده‌كنندگان از فيلترشكن‌هاي رايگان و غيررايگان را در كشور بيش از 12 ميليون نفر برآورد كرده‌اند. اما اين فيلترشكن‌ها خودشان همواره به عنوان تهديد امنيتي و اجتماعي مطرح بوده‌اند. چنانكه در پاره‌اي از موارد پليس فتا يا وزارت ارتباطات درباره احتمال «بدافزار» بودن فيلترشكن‌ها و «جاسوسي محتوا از كاربران» هشدار داده‌اند. به گفته مصطفي قوانلوقاجار اكنون در كشور يك شبكه براي فروش فيلترشكن شكل گرفته و در افكار عمومي اين بحث مطرح است كه شبكه فروش فيلترشكن ممكن است با برخي از تصميم‌گيرندگان فيلترينگ در ارتباط باشند. او تصريح مي‌كند:«نمي‌توان اين ادعا را رد يا تاييد كرد. فارغ از درست يا غلط بودن، اين تصور مي‌تواند به اعتماد عمومي نسبت به حاكميت آسيب بزند. از طرف ديگر بسياري از فيلترشكن‌ها سرورهاي‌شان در خارج از ايران قرار دارد و احتمال آلوده شدن سيستم‌ها و ابزارهاي هوشمند كاربران در كشور وجود دارد. واقعيت اين است ما با يك جامعه عام طرفيم كه بيشترين مصرف‌شان تلگرام و اينستاگرام است. وقتي اين شبكه‌ها را فيلتر مي‌كنيم يعني تعداد زيادي از مردم را در فضايي قرار مي‌دهيم كه آسيب ببينند.» او البته مساله فيلترينگ را به فيلتر تلگرام محدود نمي‌داند و مي‌گويد استانداردهاي دوگانه و مبهم موجب شده تا در شرايطي كه اكثر مسوولان كشور در توييتر صفحه شخصي دارند؛ اين شبكه اجتماعي باز هم فيلتر باشد. از نظر اين پژوهشگر رسانه‌هاي آنلاين وقتي مسوولاني مانند وزير ارتباطات هم از اين شبكه اجتماعي براي ارتباطات با مخاطبان داخلي‌شان استفاده مي‌كنند، فيلتر ماندن آن سوال‌برانگيز و موجب آسيب بيشتر به اعتماد عمومي است.
تكرار تجربه‌هاي شكست خورده
زماني كه تلگرام فيلتر شد، فيلتركنندگان تصور مي‌كردند با تبليغ و صدور بخشنامه مي‌توانند مردم را گروه گروه به پيام‌رسان‌هاي داخلي گسيل كنند. آنها آرزو داشتند با استفاده مردم از پيام‌رسان‌هاي داخلي نسخه تلگرام براي هميشه پيچيده شود اما اين تصور خيلي زود رنگ باخت. عموم كاربران يا به تلگرام بازگشتند يا به پيام‌رسان خارجي ديگر همچون واتس‌آپ پيوستند. چنانكه اكنون كمتر از 10 درصد كاربران شبكه‌هاي اجتماعي از پيام‌رسان‌هاي داخلي بهره مي‌برند. به گفته قوانلوقاجار «ما اهل تكرار تجربه‌هاي شكست خورده‌ايم. در زمينه طراحي موتورهاي جست‌وجو همين تجربه شكست را داشتيم الان هم در پيام‌رسان‌ها پول‌هاي فراواني داده مي‌شود و هيچ اتفاق جديدي هم نمي‌افتد. ارديبهشت ماه امسال حميد فتاحي، معاون وزير ارتباطات هم به صراحت اين شكست را تاييد كرد. به گزارش خبرگزاري دانشجو او گفته است:«به قطعيت مي‌گويم كه پيام‌رسان‌هاي داخلي ما امروز شكست خورده‌اند زيرا مورد استقبال قرار نگرفتند و شايد مهم‌ترين علت آن مصادف شدن با فيلتر تلگرام بود و در ذهن مخاطب اين گونه شكل گرفت كه تلگرام فيلتر شد تا پيام‌رسان‌هاي داخلي مورد استقبال قرار گيرند.» فتاحي درباره نحوه مواجهه با پيام‌رسان‌هاي خارجي تصريح كرده است:«اگر در برابر ورود نرم‌افزار‌هاي خارجي مقاومت كنيم اولا حاكميت سياسي خود را از دست داده‌ايم دوما بازار كار داخلي دچار مشكل خواهد شد و از طرف ديگر اگر بگوييم فقط نرم‌افزار و پيام‌رسان داخلي باز هم شكست خواهيم خورد زيرا فيلترينگ راه‌حل نيست و تاريخ نشان داده كه فيلتر همواره با شكست مواجه مي‌شود البته اگر لازم باشد از فيلترينگ هم استفاده خواهيم كرد.» گزارش تاثيرات اقتصادي خريد و فروش وي‌پي‌ان را در صفحه 10 بخوانيد.