آب مضرتر از آتش
فكري براي بعد از آتش‌سوزي نداريم
اسكندر مختاري
شرايط ساختمان‌هاي تاريخي تهران از نظر مسائل ايمني به گونه‌اي است كه من همه آنها را در معرض خطر مي‌دانم. اين مخاطره در وهله اول بيشتر مربوط به تاسيسات و در وهله دوم مربوط به نگهداري از اين بناها مي‌شود. خاطرم هست در تهران چندسال پيش ساختمان مجلس شوراي ملي و ساختمان مشروطه سابق به كام آتش رفت و تخريب زيادي را متحمل شد و از بخش خصوصي هم سراي حاج حسن آتش‌سوزي وسيعي را تجربه كرد. خوشبختانه هر دو اين بناها مورد بازسازي قرار گرفتند اما بقيه ساختمان‌هاي تاريخي تهران همچنان در معرض مخاطره هستند.
عامل آتش‌سوزي در هر دو اين بناها جرقه الكتريكي بود. اما نگهداري نامناسب از بنا هم در آتش‌گرفتن آنها تاثير زيادي داشت. از اين‌رو مي‌توان گفت ايمن‌سازي بناهاي تاريخي به عزم و اراده ملي نياز دارد و ابعاد آن بسيار گسترده است. در واقع ايمن‌سازي و پايش اين بناها كار چندان ساده‌اي نيست و اين وظيفه مهم بر عهده نهادهاي دولتي است و دولت موظف است با بازديد و اخطار به موقع و نظارت خود از وقوع چنين مواردي پيشگيري كند. با اينكه آتش ميدان حسن‌آباد مهار شده، اما ضلع جنوب غربي ميدان در معرض مخاطره بيشتري است و اگر آنجا اتفاقي بيفتد، مهار آتش سخت‌تر است.
علاوه بر اين ضلع شمال شرقي به خاطر طبقات فوقاني‌اش نيز در وضعيت نامناسبي قرار دارد. ساختمان‌هاي تاريخي به جاي مانده از دوران معاصر و قاجار سقف‌هاي چوبي به شكل خرپا دارند كه به علت ازدحام چوب خشك در سقف‌شان در صورت مواجهه با آتش آسيب بسياري مي‌بينند. در واقع اگر آتش به اين سقف‌ها نفوذ كند، مي‌تواند با سرعت بسيار بالايي تسري پيدا كند و براي نجات‌شان فرصت كمي وجود دارد. حسن‌آباد اين شانس را داشت كه ايستگاه آتش‌نشاني در مجاورش باشد اما بقيه بناهاي تاريخي لزوما اين شانس را ندارند و نمي‌توان تنها به شانس اكتفا كرد. اما بايد توجه داشت آب به همان اندازه آتش براي بناي تاريخي مضر است.
رها كردن آب در بنا در شرايط اضطرار شايد امري بديهي به نظر بيايد اما بعد از خاموش شدن آتش، اين آب باعث سنگيني ساختمان و تخريب سازه‌هاي ساختمان مي‌شود. در ساختمان قبلي مجلس هم خسارت آب بسيار بيشتر از آتش بود. آتش فقط سقف را تخريب اما آب بدنه‌ها و ديوارها را نيز نابود كرد. به نظر بهتر است كه براي اطفاي حريق بناهاي تاريخي تهران كه عمدتا از دوران قاجار هستند، از كف يا گازهاي مخصوص استفاده شود تا به دليل آب با تخريب‌هاي بعدي مواجه نشويم. در حال حاضر آب خسارات و صدمات زيادي به ميدان حسن‌آباد وارد كرده و توصيه شخص من اين است كه كسي در اين ساختمان رفت‌و‌آمد نكند. روز پنجشنبه و تنها يك روز پس از آتش‌سوزي شاهد بودم برخي كسبه سراغ مغازه‌هاي‌شان رفته بودند و خبر نداشتند كه هر لحظه ممكن است سقف بالاي سرشان به خاطر سنگيني فرو بريزد.
آب علاوه بر ايجاد سنگيني مي‌تواند ملات‌هاي گچي و گلي را تخريب كند و پس از آتش‌سوزي اين ملات‌ها ديگر مثل سابق مقاوم نيستند و مقاومت اوليه خود را از دست داده‌اند. در حسن‌آباد برخي ساختارها در پس نما گلي هستند كه با آب دچار اضمحلال و فرونشست مي‌شوند. از اين‌رو پيش‌بيني مي‌شود وضع ميدان در روزهاي آتي مي‌تواند حتي بدتر هم شود. اما نكته مهم‌تر نبود دستورالعمل‌هاي مشخص براي اقدامات پس از سانحه در مواجهه با بناهاي تاريخي است. هنوز نمي‌دانيم در مواجهه با بناهاي تاريخي چه پيش از وقوع حادثه، چه در طول حادثه و چه پس از آن بايد چه كنيم و اين كار نيازمند برنامه‌ريزي براي حفظ و نگهداري بناهاي تاريخي است و ما در حال حاضر چنين برنامه‌ريزي‌اي نداريم. اين امر از لحاظ تدوين به سازمان ميراث فرهنگي برمي‌گردد و از لحاظ نظارت به صاحبان املاك. صاحبان املاك اگر حتي فكر بنا هم نباشند، بايد ايمني جان و مال خود را لحاظ كنند و براي نگهداري ساختمان‌هاي‌شان حساسيت بيشتري به خرج دهند. نكته‌اي كه در اين خصوص به نظرم مي‌رسد، بيمه كردن ساختمان‌هاي تاريخي در برابر حوادث و از جمله در برابر آتش‌سوزي است. اگر اين ساختمان‌ها ملزم به بيمه كردن خود شوند، طبق ضوابط بيمه مي‌توان آنها را به رعايت نكات ايمني ملزوم داشت و از اين طريق مي‌توان از وقوع بحران جلوگيري كرد.