دو نگاه به آيين‌هاي عاشورايي
پرستو فخاريان
آيين‌هاي مذهبي در بسياري از نقاط دنيا به عنوان ميراث ناملموسي شناخته مي‌شوند كه مي‌توانند گردشگران بسياري را به خود جذب كنند. مثلا كاتوليك‌هاي برزيل حدود دو قرن است كه هرساله فستيوال «سيريو دونازاره» را در شهر «بلم دوپارار» برگزار مي‌كنند. در ايران نيز چيزي مشابه همين رويداد، با ريشه‌هاي عميق‌تر مذهبي و آييني طي دو ماه محرم و صفر قابل مشاهده است؛ مراسمي كه اگرچه شايد براي شهروندان مسلمان ايراني كاملا شناخته شده باشد اما براي مردم بسياري از كشورهاي ديگر جديد و جالب است و مي‌توان به واسطه آن، گردشگراني از اين كشورها جذب كرد. در همين حال، آيين‌هايي كه براي عزاداري حسيني در ايران برگزار مي‌شوند از آن چنان تنوعي برخوردار هستند كه بعضا مي‌توانند موضوعي براي جذب گردشگران داخلي نيز باشند؛ ايراني‌هايي كه مشتاقند براساس آيين‌هاي ديگر هموطنان‌شان عزاداري كنند و در كنار آن با فرهنگ مقصد نيز آشنا شوند.در همين راستا، از چند سال گذشته تلاش‌هايي براي جذب گردشگران ورودي و داخلي به برخي شهرها و روستاهايي كه آيين‌هاي عزاداري خاص خود را دارند آغاز شده است. شايد بتوان گفت در اين خصوص، يزد پيشتاز بوده؛ به‌گونه‌اي كه اخيرا هر ساله جمعي از گردشگران اروپايي به صورت سازمان‌يافته‌اي امكان ديدن عزاداري يزدي‌ها در حسينيه‌هاي معروف و بزرگ اين شهر را داشته‌اند. راهنماهايي همراه اين گروه‌ها از داستان‌هاي عاشورايي و روايت‌هاي ديني مي‌گويند و سپس آنها را براي ديدن عزاداري و سينه‌زني مردم بومي، به حسينيه‌ها هدايت مي‌كنند. همچنين شرايطي براي آنها فراهم مي‌شود تا بتوانند ناظر مراسم نخل‌گرداني يزدي‌ها نيز باشند. اما اين تنها يزد نيست كه عزاداري خاص خود را دارد. در نقاط ديگر ايران نيز به فراخور فرهنگ و رسومي كه وجود دارد، مراسم‌هايي نظير علم‌گرداني، نخل‌گرداني، زار خاك، گل‌مالي و... صورت مي‌گيرد كه هر كدام با ويژگي‌هاي منطقه، به نوعي خاص مي‌شوند.اين مساله اما دو وجه دارد: يكي بهره‌برداري از چنين ظرفيت‌هايي براي جذب گردشگر و به تبع آن معرفي هرچه بهتر و بيشتر فرهنگ‌هاي بومي مناطق و ديگري، تلاش براي حفظ سنت‌ها و فرهنگ‌ها و جلوگيري از تحريف و كالايي شدن آنها.به نظر مي‌رسد دست كم در خصوص جذب گردشگران داخلي علاقه‌مند به شركت در آيين‌هاي محرم، برخي مقاصد وضعيت خوبي دارند؛ اگرچه اين وضعيت برخاسته از مديريت مقصد براي جذب گردشگر نيست و صرفا به علاقه مردم براي ديدن و حضور در اين مراسم‌ها بستگي دارد. برخي ديگر از مناطقي كه آداب و رسوم ويژه‌اي در عزاداري محرم دارند اما همچنان در اين خصوص ضعيف عمل كرده‌اند. اين درحالي است كه تهيه و تدوين بسته‌هاي سفر كه در آنها بخش قابل توجهي از رسوم يك منطقه گنجانده شده باشد و ارايه آن به گردشگران، هم مي‌تواند به معرفي آداب مذهبي مقصد بينجامد و هم گردش مالي مناسبي را براي مردم بومي رقم خواهد زد.با اين‌همه، اين اقدامات خالي از تهديد نيستند. روند ورود گردشگران به چنين مقاصدي مي‌تواند منجر به كالايي شدن آداب و رسوم مذهبي شود؛ به اين معنا كه ممكن است به تدريج چهره اين سنن تغيير پيدا كند و دچار تحريف شود. مردم محلي ممكن است براي خوشايند گردشگران، برخي رسوم را با تغييراتي اجرا كنند و به اين ترتيب از ميزان خالص بودن رسوم كاسته خواهد شد؛ اتفاقي كه در بلندمدت تهديدي براي آيين‌هاي مذهبي و حفظ آنها محسوب مي‌شود.در مجموع بايد گفت رابطه آيين‌هاي مذهبي و گردشگري روي لبه تيغ قرار دارد؛ اجراي اين مراسم‌ها هم مي‌تواند به رونق اقتصاد محلي كمك كند و هم به معرفي بهتر رسوم مناطق مختلف. اما درست در همين جا است كه بايد با كالايي شدن اين آيين‌ها مقابله كرد و آنها را براي نسل‌هاي بعدي مردم بومي و گردشگران، خالص و بدون تحريف نگه داشت.