عزاداري محرم در حسينيه امامزاده قاسم
از نذري مردم تا مهماني هيات‌ها
فرزانه ابراهيم‌زاده
سنت عزاداري براي امام حسين(ع) و يارانش در كربلا به دوران آل‌بويه مي‌رسد. زماني كه معزالدوله ديلمي در شهرري مراسم عزاداري شهداي عاشوراي سال ۶۱ هجري را برپا كرد، اين سنت البته در دوره صفويه و بعد قاجاريه با افزوده شدن آيين‌هاي تازه هر سال باشكوه‌تر شد. آيين‌هايي كه ريشه در اعتقادات گسترده مردم داشت و آن را با وجود خود منتقل كردند نه سايه جنگ‌هاي جهاني و نه حكم پهلوي براي ممنوعيت مراسم عزاداري نتوانست محدود و متوقفش كند و راه خود را تا روزگار ما ادامه داد. اشاره شد كه مراسم عزاداري براي امام حسين(ع) در شهرري برگزار شد و همين دليلي است كه ري و توابعش كه شامل شميران و تهران باشند هم در حفظ شيوه‌هاي سنتي عزاداري بكوشند. در اين ميان شايد يكي از نقاطي كه بيشتر از همه اصالت مراسم عزاداري را حفظ كرد، تكيه‌هاي شميران بودند. تكيه‌هايي كه سابقه برخي از آنها بيشتر از ۱۵۰ سال است و همچنان توسط مردم محله و به سبك سنتي مراسم برگزار مي‌كنند. در ميان تكيه‌هاي قديمي شميران تكيه امامزاده قاسم با توجه به اين باور كه اينجا يا محل دفن سر حضرت قاسم بن‌الحسن مجتبي(ع) از شهداي كربلا يا مدفن پسر او قاسم مثني است، اهميت زيادي دارد. امامزاده قاسم يكي از روستاهاي شميران در دامنه كوه البرز است كه در راه دربند دو كيلومتر بالاتر از تجريش قرار گرفته. اين روستا در گذشته به دزج بالا يا دژ بالا معروف بوده است. اما همان‌طور كه اشاره شد آنچه باعث شهرت روستا شده بقعه امامزاده قاسم است كه در جنوب شرقي ميدان اصلي روستا قرار داشته است. بقعه امامزاده قاسم در زمان آل‌بويه ساخته شده اما بعدها در زمان شاه‌طهماسب و فتحعلي‌شاه بازسازي‌هايي در آن انجام شده است. در زمان فتحعلي‌شاه مسجدي كوچك متناسب با اهالي محل در يكي از كوچه‌هاي امامزاده معروف به كوچه قنات ساخته شد. اين مسجد با وجود تخريب بيشتر خانه‌هاي اطرافش همچنان در اين كوچه كه به كوچه شهيد قادري معروف است، قرار دارد. اما در سال ۱۳۱۷ با توجه به ممنوعيت روضه‌خواني در ايام محرم اهالي امامزاده قاسم به كمك آيت‌الله سيدحسين رسولي‌محلاتي كه توليت امامزاده بود، مسجدي بزرگ‌تر را در كنار بقعه ساختند. زميني در كنار اين مسجد قرار داشت كه در دوران بعد از تبعيد رضا‌شاه و آزاد شدن مراسم عزاداري در سال ۱۳۲۷ تبديل به تكيه امامزاده قاسم شد. اين تكيه ابتدا مانند بسياري از تكيه‌هاي شميران داراي چندين فضا از جمله حجره‌هايي بود كه در ايام غير از محرم براي فروش برخي كالاها مورد استفاده قرار مي‌گرفت. مسجد و تكيه امامزاده قاسم در سال‌هاي ۶۴ تا ۶۷ با كمك سيد هاشم رسولي‌محلاتي بازسازي شده و سقف‌هاي چوبي كه امنيت كمتري داشت، جاي‌شان را به سقف فلزي شيرواني دادند. سقف‌هايي كه در برابر برف‌هاي شميران طاقت بيشتري مي‌آوردند.از آنجايي كه راه امامزاده از وسط تكيه بود، تكيه كمي به عقب‌تر برده شد و همين‌طور حجره‌هاي اطراف تكيه را تخريب كردند و به داخل مجموعه دادند. در زير تكيه هم فضايي را براي آشپزخانه ساختند. عزاداري در امامزاده قاسم البته به سبك و سياق همه تكيه‌هاي شميران بر پايه همراهي همه مردم محله است. هرچند كه در اين سال‌ها دو هيات اصلي و چندين هيات فرعي در امامزاده قاسم مراسم برگزار مي‌كنند، اما بيشتر مردم به تكيه و هيات صاحب‌زمان مي‌روند. مردم از چند روز مانده به آغاز محرم نذرهاي خود را براي تكيه مي‌آورند و در سياه‌پوش كردن آن كمك مي‌كنند. سهمي از خرج ايام دهه اول را مردم و سهمي را اوقاف تقبل مي‌كند. بخشي از اهالي امامزاده قاسم مانند ساير شميراني‌ها از طالقان آمده‌اند. خانواده‌هاي قادري، اسفندياري، ايجادي، وزوايي و نورتجلي خانواده‌هاي اصلي امامزاده قاسم هستند. خانواده سيدرضي قادري كه در گذشته كدخداي امامزاده قاسم بودند همچنان در اين منطقه زندگي مي‌كنند. اين خانواده‌ها در كنار هم مراسم عزاداري را در تكيه برگزار مي‌كنند. يكي از چيزهايي كه در اين محله رعايت مي‌شود، مداحي و سخنراني به شيوه قديمي و سنتي است. حالا چند سالي هست كه آقاي جوزي مداح تكيه امامزاده قاسم و حجت‌السلام طريقت‌مهر مراسم را برگزار مي‌كنند. تكيه چندين علامت دارد كه علامت اصلي و بزرگ‌تر را ابوالقاسم احيايي وقف كرده و خانواده‌اش كساني هستند كه بايد آن را ابتدا حمل كنند. تكيه امامزاده قاسم همچنين در گذشته نخلي هم داشت كه در روز عاشورا به ياد تابوت شهدا حركتش مي‌دادند كه حالا اثري از آن نخل نيست و به جايش يك پنجه بزرگ است كه به گفته اهالي محله در هيچ جاي شميران شبيهش وجود ندارد. رسمي در عزاداري‌هاي شميران هست كه هيات‌هاي روستاهاي سابق و محله‌هاي امروز به مهماني هم مي‌روند. در سال‌هاي گذشته هر شب هيات يك محله ميزبان مي‌شد. روز ميزباني امامزاده قاسم شب تاسوعا بود. اين رسم ديد و بازديد در گذشته و اين سال‌ها محدود به چند محله است كه با امامزده قاسم هم آب هستند: «دزاشيب و جماران». به اين ترتيب كه امامزاده قاسمي‌ها شب تاسوعا ميزبان اين دو هيات هستند و شب عاشورا امامزاده قاسمي‌ها با علامت بزرگ‌شان به دزاشيب و جماران مي‌روند. ظهر عاشورا در صحن امامزاده تابوت حضرت علي‌اصغر و حجله حضرت قاسم برپا مي‌شود و اهل محل به سنت شميراني به سمت مزارات محله مي‌روند. در امامزاده قاسم بقعه امامزاده و گورستان ظهيرالدوله دو مكاني است كه مردم در روز عاشورا به زيارت اهل قبورش مي‌روند. داستان عزاداري در امامزاده قاسم در تكيه تا سوم امام حسين(ع) برپاست اما بعد از آن به مدت دو ماه زنان خانواده‌هاي قديمي و سنتي محله هر عصر زيارت عاشورا برگزار مي‌كنند. بيشتر اهل اين محله نذري‌هاي‌شان را در قتل امام حسن(ع) مي‌پزند. غذاي ايام عزاداري كه در آشپزخانه تكيه هر شب توسط خود اهل محل پخته مي‌شود. قيمه لاپلو يكي از معروف‌ترين غذاهاي سنتي ايام عزاداري است. اما فسنجان به عنوان شام شب شام غريبان پخته مي‌شود. در تكيه امامزاده قاسم اما بعد از ايام محرم و صفر بسته نيست. زنان محله خيريه‌اي را به اسم صاحب‌زمان برپا كرده‌اند كه در ايام سال دست عروس‌هاي بي‌بضاعت و كم‌بضاعت را مي‌گيرد.
*اطلاعات عزاداري اين حسينيه از اهالي محله گرفته شده است.