مسعود سليماني، پژوهشگر بين‌المللي سلول‌هاي بنيادي و رييس انجمن هماتولوژي ايران كه 14 ماه به دليل تلاش براي خريد يك تركيب دارويي داراي كاربردهاي پژوهشي در خاك امريكا به شكل غيرقانوني به گروگان گرفته‌شده بود، عاقبت صبح روز گذشته با پيگيري‌هاي دستگاه سياست خارجي كشور و نهادهاي قضايي و امنيتي كشور در زوريخ به مقام‌هاي ايران تحويل داده شد. محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه كشورمان روز شنبه به سوييس پرواز كرد تا در اين كشور به استقبال گروگان آزاد شده ايراني برود. آزادي اين گروگان ايراني در فرآيند تبادل زنداني انجام شد. به گزارش رسانه‌هاي امريكايي، مسعود سليماني، در يك هواپيماي نظامي امريكايي با همراهي برايان هوك، رييس كارگروه ضدايراني وزارت امور خارجه امريكا به زوريخ رفته است و در مقابل ژائو ونگ، دانشجوي دكتراي تاريخ چيني-امريكايي كه به اتهام جاسوسي در ايران به 10 سال زندان محكوم شده بود براي تكميل فرآيند تبادل با يك هواپيماي دولت سوييس به زوريخ فرستاده شد. محمدجواد ظريف، بعد از آزاد شدن مسعود سليماني در حساب كاربري شبكه اجتماعي توييترش نوشت: «خوشحالم كه پروفسور مسعود سليماني و آقاي ژائو ونگ به زودي كنار خانواده‌هاي‌شان
باز مي‌گردند، از همه دست‌اندركاران متشكرم، به ويژه از دولت سوييس.» ظريف ساعتي بعد با انتشار تصويري از سوار شدن مسعود سليماني به همراه او به هواپيما براي بازگشت به ايران نوشت: «به خانه باز مي‌گرديم.» دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا هم با صدور بيانيه‌اي تاكيد كرد: «آقاي ونگ از آگوست 2016 تحت عنوان جاسوسي در ايران نگهداري مي‌شد. ما از شركاي سوييسي براي همكاري در مذاكرات با ايران براي آزادي آقاي ونگ متشكريم.» مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا هم با انتشار توييتي نوشت: «ما تا بازگرداندن همه امريكايي‌ها بازداشتي در ايران و ديگر نقاط جهان به خانه و نزد عزيزان‌شان از پا نخواهيم نشست.»
بر اساس بيانيه وزارت امورخارجه آزادي ژائو ونگ با «تصويب شوراي عالي امنيت ملي و همكاري و موافقت نهادهاي قضايي و امنيتي» انجام شد. يك مقام ارشد وزارت خارجه امريكا به آسوشيتدپرس مي‌گويد هر چند برايان هوك، رييس كارگروه ضدايران وزارت خارجه امريكا در سوييس براي تحويل دادن مسعود سليماني حاضر شده بود، اما نقشي در گفت‌وگوهاي منجر به آزادي او نداشت و بخش اعظم گفت‌وگوها با ميانجيگري دولت سوييس با مشاركت رابرت اوبرايان، مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور امريكا و نماينده پيشين وزارت خارجه امريكا در امور گروگان‌ها انجام شده است. روزنامه نيويورك تايمز در گزارش خود از اين تبادل زندانيان، با اشاره به حضور برايان هوك در اين فرآيند مي‌نويسد: «او همان كسي است كه دو روز پيش از اين (پنجشنبه هفته گذشته) در نشست خبري ايران را به جنايت عليه مردم خودش متهم كرد. اما به نظر مي‌رسد حين همين صحبت‌ها در حال رايزني با ايران از طريق كانال‌هاي ديپلماتيك بوده است.» به نوشته نيويورك تايمز، برايان هوك، از فروردين 1397 در جلسه كميسيون مشترك برجام كه در كنار معاون وزير خارجه ايران، عباس عراقچي در آن شركت كرده بود، هيچ تماس مستقيمي با مقام‌هاي ديپلماتيك ايراني نداشته است. به نظر مي‌رسد بر اساس بيانيه‌هاي صادر شده از سوي دولت‌هاي ايران و امريكا، كل مذاكرات مربوط به اين تبادل، با واسطه‌گري سوييس، حافظ منافع امريكا در ايران انجام شده باشد.
گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي
روز پنجشنبه بود كه جيسون پابلت، وكيل ژائو ونگ، در ايالات متحده امريكا در شبكه اجتماعي توييتر از احتمال پيشرفت در آزادي او خبر داد. اين وكيل امريكايي نوشته بود: «اميدواريم كه به زودي پيشرفتي در بازگشت ژائو ونگ، شهروند امريكايي نزد همسر و پسر خردسالش ببينيم. همه طرف‌ها بايد به حل اين مساله كمك كنند.» بلافاصله بعد از اين توييت، گمانه‌زني‌ها در مورد آزادي اين دو زنداني مطرح شد. اما گمانه‌زني‌ها در مورد آزادي اين محكوم امنيتي با تابعيت امريكايي و چيني، به چند ماه قبل باز مي‌گشت. يكم مهر ماه سال جاري محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه كشورمان در پاسخ به سوال خبرنگار راديو ان‌پي‌آر امريكا در مورد آزادي ژائو ونگ، خواستار تبادل او با مسعود سليماني، استاد دانشگاه ايراني شده بود. تلاش‌هاي پشت پرده براي آزادي بازداشت‌شدگان غيرقانوني ايراني در خاك امريكا از مدت‌ها پيش آغاز شده بود. هر چند چهار روز بعد از تكرار پيشنهاد ظريف در نيويورك در مورد تبادل زندانيان، نگار قدس‌كني، زن ايراني كه بيش از 27 ماه در بازداشت غيرانساني و غيرقانوني استراليا به درخواست امريكا قرار داشت و به امريكا مسترد شده بود، با آزاد شدن از زندان به تهران بازگشت، اما به نظر مي‌رسد آزادي او در قالب يك فرآيند تبادل زنداني با استراليا انجام شده باشد. نحوه بازداشت و نگهداري خانم قدس‌كني، به ويژه هنگام بارداري و عدم مرخصي به او براي زايمان، بارها از سوي ايران به عنوان يك رفتار غيرقابل قبول از سوي استراليا و امريكا مورد اشاره قرار گرفته بود. به فاصله چند روز بعد از آزادي نگار قدس‌كني، دو گردشگر استراليايي در ايران كه به دليل استفاده از پهپاد و تصوير‌برداري در مراكز ممنوعه در تهران بازداشت شده بودند و رضا دهباشي، دانشجوي ايراني ساكن استراليا هم كه با اتهام‌هايي مشابه خانم قدس‌كني در زندان و نوبت استرداد به امريكا بود، از زندان‌هاي استراليا آزاد شدند.
29 مهرماه سال جاري، سيد عباس موسوي، سخنگوي وزارت خارجه كشورمان در گفت‌وگو با خبرنگاران از ارايه فهرست بازداشت‌شدگان غيرقانوني ايراني در امريكا به اين كشور خبر داد. موسوي گفت: «ليستي به آنها داده‌ايم اگر اراده‌اي باشد اميدوار به آزادي اين افراد هستيم.» چهار هفته بعد، سخنگوي وزارت خارجه از «اميدهاي تازه» براي آزادي مسعود سليماني از بازداشت غيرقانوني در امريكا خبر داد. سيد عباس موسوي در پاسخ به سوال خبرنگاري
در مورد آزادي اين بازداشت شده ايراني گفت: «در خصوص گروگان‌هاي ما در ايالات متحده امريكا و بقيه كشورها، از جمله آقاي دكتر سليماني، اقدامات و رايزني‌ها ادامه دارد. جمهوري اسلامي ايران موضوع را رها نكرده و نخواهد كرد. در هر مناسبتي از مجاري رسمي و از طريق واسطه‌ها درخواست‌هاي خودش را ارايه داده و يك‌سري اميدهايي زنده شده است. اگر اجازه بفرماييد ابتدا اين اقدامات انجام شود و بعد ان‌شاءالله توسط ما يا ساير نهادها اطلاع‌رساني خواهد شد.»
15 ماه تعلل
يك‌سال و سه ماه بعد از اينكه محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران، با پيشنهاد مبادله بازداشت‌شدگان غيرقانوني ايراني در امريكا به ازاي آزادي يك دانشجوي دكتراي امريكايي در ايران به نيويورك رفت؛ ايران كه پيش از اين چندين بار در قالب اقدامات بشردوستانه، بهرغم رويكرد خصمانه واشنگتن عليه تهران و فقدان روابط كنسولي، فرآيند مبادله زندانيان را با امريكا انجام داده بود، مدت‌ها بود كه پيشنهاد تبادل زندانيان را به عنوان يك نشانه
حسن نيت مطرح مي‌كرد، اما امريكا تا مدتي پيش حاضر به پذيرش اين پيشنهاد نشده بود. نزديك به يك ماه بعد از سفر سال پيش محمدجواد ظريف براي شركت در مجمع عمومي سازمان ملل متحد و مطرح شدن پيشنهاد تبادل زنداني، دولت ايالات متحده امريكا، يك استاد دانشگاه و پژوهشگر ايراني را كه براي شركت در يك پروژه تحقيقاتي به امريكا سفر كرده بود، بدون اتهام مشخصي بازداشت كرد. دولت دونالد ترامپ، از ابتدا اعلام كرده بود كه علاقه چنداني به اقدام براي آزادي محكومان امنيتي و جاسوسي با تابعيت امريكايي در ايران ندارد و بيشتر علاقه‌مند است تا از آنها به عنوان اهرم فشار و ابزاري براي پيشبرد سياست حداكثري عليه ملت ايران استفاده كند. در نتيجه پيشنهاد محمدجواد ظريف براي تبادل مستقيم بازداشت‌شدگان غيرقانوني ايراني در خاك امريكا و ديگر كشورها به اتهام‌هاي واهي مربوط به تلاش براي دور زدن تحريم‌هاي غيرمشروع امريكا با محكومان داراي تابعيت امريكا را در دادگاه‌هاي ايران مطرح كرده بود، براي مدت طولاني روي زمين ماند. ظريف ارديبهشت ماه بار ديگر به نيويورك سفر كرد تا در نشست «روز چندجانبه‌گرايي» سازمان ملل متحد شركت كند. او در حاشيه اين نشست در گفت‌وگويي خبري تاكيد كرد كه شش ماه پيش پيشنهاد تبادل زندانيان را به امريكايي‌ها داده است و آنها هيچ جوابي به پيشنهاد او نداده‌اند.
بهرغم تعلل امريكا در پاسخ به درخواست ايران، دستگاه سياست خارجي جمهوري اسلامي از تلاش براي آزادي شهروندان ايران كه به گفته سخنگوي وزارت امورخارجه «به اتهام واهي دور زدن تحريم‌ها از سوي دولت امريكا بازداشت و زنداني شده‌اند» و نگهداري آنها به مثابه «آدم‌ربايي و گروگان‌گيري» است، پايان نداد.
مهر ماه سال جاري بود كه بعد از سفر امسال محمدجواد ظريف به نيويورك براي شركت در مجمع عمومي سازمان ملل متحد، بار ديگر پيشنهاد تبادل محكومان امنيت تبعه امريكا در خاك ايران با بازداشت‌شدگان غيرقانوني ايراني در امريكا و ديگر كشورهاي جهان به درخواست امريكا مطرح شد. اين‌بار ظريف، مشخصا خواهان آزادي مسعود سليماني استاد و پژوهشگر ايراني بود كه بعد از سفر پيشين او به نيويورك توسط نيروهاي امنيتي امريكا به شكل غيرقانوني بازداشت شده بود. ظريف در گفت‌وگو با شبكه خبري ان‌پي‌آر امريكا در نيويورك گفت: «يك استاد دانشگاه ايراني، با ويزاي معتبر به سمت امريكا پرواز كرده و در حالي كه در آسمان است، بدون اطلاع او ويزايش را باطل و بازداشتش مي‌كنند. او هيچ جرمي مرتكب نشده است. من بايد به همسر او چه بگويم؟ فرد چيني-امريكايي كه شما به نامش اشاره مي‌كنيد، بر اساس حكم دادگاه در زندان است. من قبلا هم پيشنهاد مبادله آنها را مطرح كرده‌ام. من وزير خارجه‌ام، نمي‌توانم به دادگاه بروم و بگويم «اين فرد را آزاد كنيد» بلكه مي‌توانم به دادگاه بروم و بگويم «مي‌توانم اين فرد را با يك ايراني مبادله كنم»، اين‌گونه استدلالم جايگاه حقوقي پيدا مي‌كند.»
به خاطر دو بطري دارو
مسعود سليماني، استاد دانشگاه و پژوهشگر ايراني سلول‌هاي بنيادي، مهر ماه سال 1397 در فرودگاه شيكاگو، در حالي كه با ويزاي معتبر و دعوتنامه «مايو كلينيك مينه‌سوتا» به امريكا سفر كرده بود، توسط نيروهاي امنيتي امريكايي بازداشت شد. سليماني بيش از 14 ماه بود كه بدون صدور كيفرخواست و بدون تفهيم اتهام مشخص، در امريكا در بازداشت موقت نگهداري مي‌شد. دولت امريكا دليل بازداشت اين پژوهشگر ايراني را «تلاش براي دور زدن تحريم‌ها» عنوان كرد. مطالعه اخبار و گزارش‌ها نشان مي‌دهد كه بازداشت اين پژوهشگر ايراني به دليل درخواست خريد «دو بطري هورمون رشد» از داروخانه‌هاي امريكايي توسط يكي از شاگردان پيشينش بوده است. به نوشته خبرگزاري آسوشيتدپرس، اتهام مذكور، شهريور ماه 2016 به يكي از شاگردان دكتر سليماني وارد شده است كه در حال خروج دو بطري دارو، در فرودگاه آتلانتا بازداشت مي‌شود. اين بازداشت زماني رخ داده است كه تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا عليه ايران لغو شده بود، هر چند به ادعاي رژيم امريكا، دارو و اقلام بشردوستانه اصولا از ابتدا در چارچوب تحريم‌هاي اين كشور عليه مردم ايران قرار نداشتند. در طول 14 ماه بازداشت غيرقانوني و خودسرانه مسعود سليماني در امريكا، دو شاگرد پيشين او، مريم جزائري و محبوبه قائدي كه ساكن امريكا بودند، هم از سوي دستگاه قضايي رژيم امريكا مورد اخاذي 450 هزار دلاري (54 ميليارد ريالي) قرار گرفته‌اند. دستگاه قضايي امريكا اين رقم را به عنوان وثيقه از اين افراد دريافت كرده و ممكن است با محكوم كردن آنها در دادگاه‌هاي فرمايشي به سادگي اين پول‌ها را ضبط كند. اين دو پژوهشگر زيست‌شناسي و سلول‌هاي بنيادي از سال 2016 تاكنون بارها با آزار و اذيت دستگاه قضايي و امنيتي امريكا مواجه شده‌اند و چندين بار مورد بازداشت و بازجويي‌هاي خودسرانه قرار گرفته‌اند. اين در حالي است كه كارشناسان اف‌بي‌آي امريكا تاييد كرده‌اند، اين داروها هيچ كاربرد دوگانه‌اي ندارند و فقط مي‌توانند در روند پژوهش‌هاي سلولي مورد استفاده قرار گيرند.
محكوم به جاسوسي
ژائو ونگ، دانشجوي سال چهارم دكتراي تاريخ در دانشگاه پرينستون امريكا بود كه براي انجام «پژوهشي در مورد شباهت حكومت‌هاي منطقه» به ايران مي‌آيد. بر اساس اطلاعات موجود در وب‌سايت دانشگاه پرينستون، او براي اين پژوهش 8500 دلار از دانشكده تاريخ پرينستون و 8800 دلار از «مركز مطالعات ايران و خليج‌فارس شرمين و بيژن مصور-رحماني در دانشگاه پرينستون» كمك‌هزينه گرفته بود. او 28 مرداد سال 1395 در تهران بازداشت شده است. به نوشته رسانه‌هاي امريكايي او در نامه درخواست ويزاي خود به دفتر حافظ منافع ايران در واشنگتن‌دي‌سي، درخواست خود براي استفاده از اسناد كتابخانه ملي ايران و آرشيو اسناد ديپلماتيك وزارت امورخارجه را مطرح كرده است. خبرگزاري ميزان تيرماه سال 1396 بازداشت و محاكمه اين فرد را به دليل «تلاش براي دسترسي به اسناد محرمانه و حساس» توصيف كرده است. بر اساس اين گزارش، اين فرد 45 هزار صفحه اسناد كتابخانه‌ها و آرشيوهاي دولتي ايران را نزد خود نگهداري مي‌كرد. ژائو ونگ، به زندان 10 ساله به دليل جاسوسي محكوم شد. او پيش از مبادله در سوييس با مسعود سليماني، استاد دانشگاه ايراني بازداشت شده در امريكا، 3 سال و 4 ماه از حكم خود را پشت سر گذاشته بود كه معادل يك‌سوم از كل دوران زندانش بود. او در طول دوران محاكمه و حبسش در ايران، ضمن دسترسي به وكيل، چندين ملاقات كنسولي از سوي سفارت سوييس در تهران به عنوان حافظ منافع كشور متبوعش داشته و به صورت مرتب با خانواده‌اش در تماس بوده است.
سابقه تبادل
تهران بهرغم رويكردهاي خصمانه امريكا عليه ملت ايران و فقدان روابط كنسولي و ديپلماتيك ميان دو كشور، تاكنون بارها بر مباني بشردوستانه، در فرآيند تبادل زندانيان، اتباع امريكايي بازداشت شده يا محكوم در ايران را در مقابل آزادي گروگان‌ها يا بازداشت‌شدگان ايراني در امريكا آزاد كرده است. شبانگاه 26 دي ماه سال 1394 (16 ژانويه 2016) همزمان با اجرايي شدن توافق برجام، 4 شهروند امريكايي به نام‌هاي جيسون رضاييان، خبرنگار واشنگتن‌پست در تهران، سعيد عابديني، امير حكمتي، متيو تريويتيك و نصرت‌الله خسروي‌رودسري، در مقابل آزادي 7 شهروند ايراني يا ايراني-امريكايي از زندان آزاد شدند. بهرام مكانيك، خسرو افقهي، تورج فريدي، نادر مدانلو، آرش قهرمان، نيما گلستانه و علي صابونچي، 7 ايراني بودند كه در امريكا به دليل تجارت يا داد و ستد با افراد يا نهادهاي ايراني زنداني شده بودند.
ايران گاهي حتي بدون تبادل زنداني هم بر اساس مباني بشردوستانه، محكومان يا بازداشت‌شدگان امريكايي را در خاك خود آزاد كرده است. براي مثال سارا شورد، شين بائر و جاشوا فتال، سه كوهنورد امريكايي كه سال 8 مرداد 1388 به دليل ورود غيرقانوني به خاك ايران بازداشت شدند، در سال‌هاي 1389 و 1390 آزاد شدند. گفته مي‌شود اين آزادي با وساطت سلطان قابوس، سلطان عمان انجام شده است. برخي تحليلگران يكي از نشانه‌هاي حسن نيت براي آغاز رايزني‌هاي مستقيم تهران و واشنگتن در مورد پرونده هسته‌اي در عمان را، آزادي همين سه زنداني عنوان مي‌كنند.
كسي براي تبادل مانده است؟
در حالي كه ايران تعداد بازداشتي‌هاي غيرقانوني به اتهام‌هاي مربوط به دور زدن تحريم‌ها در خاك امريكا و به درخواست امريكا در ديگر نقاط جهان را «حدود 20 نفر» اعلام مي‌كند، امريكا هم همچنان تعدادي از شهروندان خود را كه در ايران بازداشت يا محكوم به زندان شده‌اند. از جمله اين افراد دو شهروند دو تابعيتي ايراني- امريكايي به نام‌هاي سيامك و باقر نمازي هستند. كارن وفاداري شهروند ديگر ايراني- امريكايي است كه در ايران به حبس محكوم شده است. مايكل وايت، يك كارمند پيشين نيروي دريايي امريكا هم
به خاطر شكايت خصوصي در ايران زنداني شده است. امريكا همچنين مدعي است رابرت لوينسون، مامور بازنشسته اف‌بي‌آي كه 12 سال پيش مفقود شده، در ايران محبوس است، ايران همواره حضور اين فرد در كشور را تكذيب كرده است.
رد پيشنهاد امريكايي‌ها
وزير خارجه كشورمان كه به همراه دكتر سليماني وارد فرودگاه مهرآباد شد، در جمع خبرنگاران گفت: امروز دكتر سليماني بعد از تحمل ۱۴ ماه سختي بي‌نهايت به ايران بازگشتند؛ استادي كه در طول اين دوره بارها امريكايي‌ها به ايشان پيشنهاد داده بودند كه به جاي بازگشت به كشور يا در زندان ماندن بپذيرد كه در اين كشور بماند ولي اين استاد وطن‌پرست اين پيشنهاد را نپذيرفتند. ظريف با بيان اينكه من افتخار مي‌كنم كه در خدمت اين مرد بزرگ هستم، افزود: در اينجا لازم است كه از شوراي عالي امنيت ملي، قوه قضاييه و دستگاه‌هاي امنيتي قدرداني كنم كه موجب شدند با تبادل يك زنداني امريكايي كه به جرم جاسوسي در ايران زنداني بود براساس رأفت اسلامي مورد بخشش قرار گرفت و به امريكا بازگشت، اين استاد بزرگوار را در ايران داشته باشيم.
تشكر ترامپ از ايران
«دونالد ترامپ» رييس‌جمهور امريكا شنبه‌شب (به وقت تهران) از ايران بابت موافقت با مبادله زندانيان ميان دو كشور تشكر كرد و مدعي شد كه اين امر نشانه امكان‌پذير بودن توافق ميان دو كشور است. به گزارش فارس، ترامپ در واكنش به آزادي ونگ در توييتر نوشت: «او كه در دوره دولت اوباما بازداشت شده بود (با وجود هديه ۱۵۰ ميليارد دلاري)، در دولت ترامپ بازگشت. از ايران بابت يك مذاكره بسيار منصفانه متشكرم. ديديد، مي‌توانيم با هم معامله كنيم!»