به بهانه انتشار
جلد 24 دايره‌المعارف بزرگ اسلامي
عرق‌ريزان روح
اسماعيل شمس
براي انتخاب عنوان اين يادداشت مدت زيادي در فكر بودم؛ عنوان‌هاي زيادي برگزيدم و كنار گذاشتم تا در نهايت به اين عنوان رسيدم كه هر چند نام كتابي از جمال ميرصادقي و شامل توصيه‌هايي به داستان‌نويسان جوان است، اما در اين سال‌ها گاه براي توصيف مشقت‌هاي كار نوشتن در حوزه‌هاي مختلف به كار رفته است. كساني كه با نگارش مقالات دايره‌المعارف آشنايي دارند به خوبي مي‌دانند كه نگارش اين نوع مقالات يكي از سخت‌ترين كارهاي نگارشي است و به مراتب از كتاب‌ها و مقالات علمي و پژوهشي كه اين روزها ارج و قرب بيشتري نزد اهل علم دارند، دشوارتر است. نويسنده مقالات دايره‌المعارف به شرط داشتن دانش و تخصص و تعهد به كار خود بايد احاطه‌اي كامل بر همه نوشته‌هاي مرتبط با مدخل تا زمان خود داشته باشد و در حجمي اندك روايتي بي‌طرفانه، زمانمند، توصيفي و گاه تحليلي از موضوع پژوهش خود ارايه دهد. افزون بر سختي كار، نويسنده مقالات دايره‌المعارف از مظلوميتي مضاعف رنج مي‌برد و برخلاف نويسندگان كتاب و مقاله علمي- پژوهشي كه با آنها ارتقاي رتبه دانشگاهي مي‌گيرد و شريك فرآيند توليد علم مي‌شود از اين مواهب نيز بي‌بهره است. در يك كلام مي‌توان نگارش مقاله دايره‌المعارفي اصيل و علمي را كه از فيلترهاي كنترل علمي و ويرايش محتوايي و فني هم گذشته باشد، «عرق‌ريزان روح» دانست كه كمتر كسي خود را درگير آن مي‌كند.
هر چند در همه جلدهاي دايره‌المعارف بزرگ اسلامي و در بيشتر مقالات آن اين ويژگي ديده مي‌شود اما بي‌هيچ ترديدي عرق‌ريزان روح براي نگارش و انتشار جلد 24 بيش از هر جلد ديگري بوده است. توضيح اين نكته ضروري است كه جلد 24 در شرايط خاصي نوشته و منتشر شد؛ شرايطي كه با مشكلات عديده مركز دايره‌المعارف در آغاز سال 1397 آغاز شد. هرچند تمايلي به يادآوري آن دوران تلخ ندارم؛ اما ناگزير بايد اشاره كرد كه آن مشكلات چنان سخت بود كه بدخواهان و گاه حتي پاره‌اي دلسوزان اميدي به تداوم انتشار دايره‌المعارف نداشتند و برخي سايت‌ها نيز تيترهاي درشت نااميدكننده‌اي مانند «بحران در مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي»، «خطر تعطيلي در كمين مركز دايره‌المعارف اسلامي» و مانند آن را در صفحه‌هاي نخست‌شان نشر مي‌دادند. همزمان با اين وضعيت، دولت جناب آقاي روحاني نيز به‌رغم كمك‌هاي مالي زيادي كه به برخي موسسات فرهنگي مي‌كرد، كمك مالي اندكي را كه پيش از اين به مركز صورت مي‌گرفت كاملا قطع كرد و مديريت و كاركنان دايره‌المعارف در تنگنايي شديدتر قرار گرفتند. شايد باورش سخت باشد اما براي تاريخ بايد گفت كه نويسندگان، ويراستاران و بقيه كاركنان دلسوز مركز كه جلد 24 را به مرحله انتشار رساندند، هنوز حق‌الزحمه برخي مقالات چاپ شده خود را نگرفته‌اند و در همين لحظه‌اي كه اين يادداشت نوشته مي‌شود 10 ماه از حقوق خود را از مديريت مركز طلبكار هستند. در20 ماه گذشته رياست و ساير مديران اجرايي و مالي مركز با تلاشي شبانه‌روزي و زايدالوصف سعي كردند از برخي فرصت‌هاي بالقوه مركز و در اختيار خود براي تامين بخشي از بودجه استفاده كنند اما وضعيت عمومي كشور و تورم مهارگسيخته مانع شده است كه بتوانند فرآيند خودكفايي و بي‌نيازي از كمك دولتي را تكميل كنند. به شخصه و به عنوان يكي از نويسندگان دايره‌المعارف كه از 25 سال پيش به صورت پيوسته در حوزه فرهنگي كار كرده‌ام در عجبم كه چگونه دولت و مديريت فرهنگي كشور به مركز دايره‌المعارف كه يكي از مهم‌ترين سرمايه‌هاي ملي اين سرزمين است و دست‌كم يكي از محصولات آن، يعني دايره‌المعارف بزرگ اسلامي به دو زبان انگليسي و عربي ترجمه و چاپ و در سراسر دنيا منتشر مي‌شود و آبروي فرهنگي ايران و اسلام است تا اين اندازه بي‌توجه هستند؛ اين نكته را البته استادان بزرگي مانند دكتر فتح‌الله مجتبايي، دكتر مصطفي محقق‌داماد و دكتر اصغر دادبه نيز در آيين رونمايي از جلد 24 و تقدير از پديدآورندگان آن اشاره و از رياست و كاركنان مركز به خاطر تحمل اين مشكلات و رها نكردن كار تقدير كردند.
دوست دارم در بخش پاياني اين يادداشت به اهميت جلد 24 دايره‌المعارف و برخي ويژگي‌هاي آن هم اشاره‌اي كوتاه كنم. جلد 24 شامل بيش از 250 مدخل و در 710 صفحه نوشته شده است و از مدخل دلائل النبوه آغاز و به رساله دلگشا ختم مي‌شود. در اين جلد مدخل‌هاي مهمي مانند دماوند، دنيا، دولت، دين، ديوان، دهخدا، ذوالقرنين، ذميان، ديه، ربا، رجعت و رده قرار گرفته‌اند كه هر يك از اهميت خاصي در تاريخ و فرهنگ ايران و اسلام برخوردارند. در فهرست نام‌هاي بزرگان پرشماري كه در نگارش مدخل‌هاي جلد 24 همكاري داشته‌اند، مي‌توان از دكتر شرف‌الدين خراساني نويسنده مدخل ديصانيه، دكترمحمد دبيرسياقي نويسنده دهخدا، علي‌اكبر، دكتر فتح‌الله مجتبايي نويسنده ذوالقرنين، دكتر اصغر دادبه نويسنده دوبيتي و دكتر ويلم فلورنويسنده ديوان بيگي نام برد كه البته دو نفر نخست از دنيا رفته‌اند و مدخل‌هاي‌شان از مدت‌ها پيش نوشته شده بود.
چاپ جلد 24 در اين شرايط سخت كه با وجود برخي كاستي‌ها از نظر وزن علمي نيز از جلدهاي پيشين هيچ كم ندارد و چه بسا در مواردي از آنها هم بيشتر است نشان دهنده عزم جزم شماري از دلسوزان فرهنگ است كه مصمم هستند با وجود همه مشكلات موجود به كار خود ادامه دهند و به قول دكتر مجتبايي از اينكه حتي مديريت فرهنگي كشور و بيشتر دانشگاهيان و اهل قلم آنها را فراموش كرده‌اند، بيم ندارند، زيرا عاشق كار خود هستند و باور دارند كه تاريخ در آينده به نيكي از آنها ياد خواهد كرد.
عضو هيات علمي دايره‌المعارف بزرگ اسلامي