نخستين روزهاي ۲۰۲۰ ميلادي با خبرهاي خوبي براي توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+4 آغاز نشد. مجموعه‌اي از تحولات سياسي بعضا غيربرجامي بر آينده كوتاه و ميان‌مدت اين توافق تاثير گذاشت به گونه‌اي كه اندك كورسوهاي اميدي كه برخي در ايران و اروپا را به احتمال حفظ توافق حتي در شرايط اختلاف ميان ايران و اروپا اميدوار كرده بود، تيره و تار شدند. امروز براي چهارمين بار مهلت ۶۰ روزه ايران به پايان مي‌رسد. ۶۰ روزي كه تنها تحولات آن برگزاري كميسيون مشترك برجام بود و اعلام آمادگي ۶ كشور براي پيوستن به اينستكس كه همچنان در پيچ و خم به دست آوردن منبع مالي و نحوه انتقال و... مانده است.
تمام اين خلف وعده‌هاي اروپا و ناتواني‌اش در مقابل امريكا به كنار، گام پنجم قرار است در روزي اعلام شود كه ايران سوگوار ترور سردار شهيد قاسم سليماني به دستور رييس‌جمهوري امريكاست. شهادت سردار سليماني كه در طول چند ساعت جهان را به لرزه انداخت و از قيمت نفت تا مناسبات منطقه‌اي و بين‌المللي را دستخوش تحول كرد شايد به شكل غيرمستقيم پاياني هم بر صبوري ايران در ماندن در توافق هسته‌اي باشد.
از صبر استراتژيك تا فردو
دونالد ترامپ، رييس‌جمهوري امريكا از حدود 3 سال پيش كه از پله‌هاي كاخ سفيد بالا رفت و در اتاق بيضي نشست، دشمني با ايران را آغاز كرد. «بدترين توافق تاريخ» چيزي بود كه ترامپ در مورد برجام مي‌گفت و با همين ادعا نيز از آن خارج شد. يك سال صبر استراتژيك واكنش ايران به بر هم زدن توافقي بود كه 4 كشور ديگر از جمله آلمان، فرانسه، بريتانيا، روسيه و چين نيز پس از بيش از دو سال مذاكره پاي آن را امضا كرده بودند. اروپا وعده داد كه با وجود خروج امريكا به تعهداتش پايبند مي‌ماند و حتي اين وعده‌ها را در قالب 14 مورد مكتوب كرد اما نه اين وعده‌هاي جديد و نه آن وعده‌هاي برجامي قبلي هيچ‌كدام محقق نشد. ايران يك بار ديگر هم پاي عهد با اروپا ماند. يك سال تحمل كرد تا وعده‌هايي كه تروييكاي اروپا داده بود، محقق شود. پايان يك سال زماني بود كه تهران وارد فاز جديدي شد. 18 ارديبهشت ماه 98 ايران با بيانيه شوراي امنيت ملي كاهش تعهدات بر اساس برجام را آغاز كرد. از آن زمان تهران هر 60 روز بخشي از تعهدات خود را بر اساس توافق هسته‌اي كاهش داده است. ايران در گام اول فروش ذخاير اورانيوم غني‌شده و ذخاير آب سنگين را متوقف كرد. در گام دوم از يكشنبه ۱۶ تير ۹۸ درصد يا خلوص غني‌سازي اورانيوم را از سقف ۳.۶۷ بالاتر برد. 15 شهريور روز شروع گام سوم بود. گازدهي به IR6s، راه‌اندازي زنجيره ۲۰ تايي ماشين IR4 و گازدهي به زنجيره 20 تايي IR6 كه قرار بود از سال 11 برجام آغاز شود و توقف تمام تعهدات ايران در زمينه تحقيق و توسعه، اقدامات ايران در اين گام بود. چهارمين مهلت 60 روزه ايران بر خلاف آنچه اروپا گمان مي‌برد در فردو آغاز شد. تزريق گاز به 1044 سانتريفيوژ فردو كه بر اساس برجام قرار بود هيچ گازدهي نداشته باشد، چهارمين اقدام تهران در كاهش تعهدات بود.
240 روز براي اروپا
دوره 240 روزهاي كه جمهوري اسلامي تا امروز براي كاهش تعهدات هسته‌اي خود در نظر گرفته با واكنش‌هاي زيادي از سوي اروپا روبه‌رو شده است. مقام‌‌هاي ايراني از رييس‌جمهوري تا وزير امور خارجه و معاونان بارها اعلام كرده‌اند كه هر 4 گام در صورت اجراي تعهدات طرف مقابل قابل برگشت خواهد بود. اما اروپا در 6 ماه گذشته چه كرده است؟ فرانسه كه برخلاف روزهاي مذاكرات برجام نقش پليس بد را نپذيرفته است، پيشنهادهايي را روي ميز مذاكره گذاشت. نماينده‌هايي بين دو طرف رد و بدل شدند و پيشنهاد امانوئل مكرون، رييس‌جمهوري فرانسه و پاسخ‌هاي حسن روحاني را منتقل كردند. تماس‌هاي تلفني بين دو رييس‌جمهوري برقرار شد و حتي پيشنهاد تا سفر روحاني به نيويورك نيز ادامه پيدا كرد اما همه آنچه مكرون در سر مي‌پروراند را دونالد ترامپ نقش بر آب كرد. فرانسه و اروپا تنها راه ممكن را ديدار روحاني و ترامپ مي‌دانستند، ديدارهايي كه با وجود اصرار روساي جمهوري در نيويورك هرگز محقق نشد.
سوي ديگر ميدان، مذاكرات اينستكس بود. كانال مالي كه قرار بود، اروپا براي تبادل كالا با ايران داشته باشد. هر چند كه مذاكرات درباره اينستكس همچنان ادامه دارد اما تا جايي كه از خبرها پيداست با وجود گذشت يك سال اروپا كه تلاش داشت با اين روش استقلال مالي از امريكا پيدا كند، قادر نبوده زير فشار واشنگتن گامي رو به جلو بردارد.
اينستكس در فرانسه ثبت شد و رييس آن كه البته تحت فشار امريكا يك بار تغيير كرد، ميشاييل ارهارد بوك ديپلمات پيشين آلماني شد. اينستكس در همين مرحله ماند تا اينكه در آخرين مهلت 60 روزه ايران 6 كشور ديگر اروپايي يعني بلژيك، دانمارك، فنلاند، هلند، نروژ و سوئد براي حفظ برجام حاضر شدند كه به اين كانال مالي بپيوندند.
از سوي ديگر فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي پيشين اتحاديه اروپا كه تمام مذاكرات برجام زير نظر او به‌عنوان هماهنگ كننده اروپا بوده است در طول اين 6 ماه به اظهارنظرهاي قاطع درباره حفظ برجام و جدا كردن موضوع برجام از درگيري‌ها و تنش‌هاي موجود ميان تهران و واشنگتن تاكيد كرده است. با اين همه حاصل همه آنچه اروپا بيان و پيشنهاد كرده تا امروز براي ايران هيچ بوده است. آنچه كه سيدعباس عراقچي در آخرين دور از كميسيون مشترك برجام نيز به طرف مقابل خود درباره آن هشدار داد و گفت:«بدون هيچ شوخي و با جديت كامل تا زماني كه راه‌حل‌هايي براي برخورداري ايران از منافع برجام همچنين رفع تحريم‌ها پيدا نشود، روند كاهش تعهدات ايران ادامه خواهد يافت.»
گام پنجم و تير خلاص
براي برجام از روزي كه ترامپ در انتخابات پيروز شده، روزها سخت بوده اما شايد اين روزهاي ابتداي سال 2020 بدترين در ميان همه روزهاي سخت باشد. تنها 3 روز مانده به پايان چهارمين مهلت و اعلام پنجمين دور كاهش تعهدات ايران بر اساس برجام، ترامپ دستور ترور فرمانده سپاه ايران را صادر كرد تا تنش را نه تنها ميان ايران و امريكا كه در منطقه صد چندان كند. تحليل‌هاي بسياري درباره اين اقدام ترامپ در رسانه‌هاي داخلي و خارجي مطرح است؛ از اشتباه استراتژيك او و مشاورانش تا تعمد در ايجاد تنش در خاورميانه و منفعت‌هاي انتخاباتي اما آنچه به برجام مربوط است احتمالا آينده تاريك است.
پيش‌بيني‌ها تا قبل از ترور قاسم سليماني درباره پنجمين گام ايران اين بود كه احتمالا يكي از گزينه‌ها نصب حدود 11هزار سانتريفيوژIR-1 و بيش از 800 سانتريفيوژ IR-2M باشد كه مي‌تواند ظرفيت غني‌سازي را از حالت فعلي به 3 برابر افزايش دهد. افزايش غني‌سازي به 20 درصد و نيز كنار گذاشتن اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي نيز از ديگر احتمالات مطرح درباره گام پنجم بود اما تحولات 3 روز گذشته همه پيش‌بيني‌ها را تغيير داد. هر چند كه مجموع تحولات 60 روز گذشته با محوريت ادامه تعلل اروپا در پاسخ‌دهي عملي به مطالبه‌هاي بر حق برجامي ايران، تهران را به برداشتن گام پنجم مصمم كرده بود اما نمي‌توان از كنار اين حقيقت گذشت كه تحولات چند روز اخير با چاشني سكوت نسبي اروپا در محكوميت سريع و شديد اقدام تروريستي امريكا در به شهادت رساندن سپهبد شهيد سردار سليماني بر جنس تصميم برجامي ايران تاثيرگذار است.
روز گذشته سيدعباس موسوي، سخنگوي وزارت خارجه در نشست خبري درباره گام پنجم كاهش تعهدات برجامي گفت:«براي برداشتن گام پنجم تصميماتي اتخاذ شده بود و اقداماتي را آماده كرده بودند. تا جايي كه خبر دارم با توجه به تحولات جاري كه در آن هستيم، امشب(شامگاه يكشنبه) جلسه مهمي درباره گام پنجم برگزار مي‌شود تا گام‌هايي كه طراحي شده بود را با توجه به تحولات جديد تا حدودي تحت‌الشعاع خود قرار دهد. در عالم سياست همه تحولات به هم ربط مي‌يابند و اتفاقي كه امشب خواهد افتاد و تصميمي كه خواهند گرفت، مشخص خواهد كرد خط‌مشي ايران درباره اجراي برجام و گامي كه در پيش است چه خواهد بود.» برخي از تحليلگران مسائل ايران در چند روز گذشته پايان برجام را يكي از تبعات غيرقابل كنترل اقدام تروريستي رييس‌جمهور امريكا در ترور سپهبد شهيد قاسم سليماني دانسته‌اند.
بيانيه دولت درباره گام نهايي كاهش تعهدات ايران در برجام
دولت جمهوري اسلامي طي بيانيه‌اي گام پنجم و نهايي كاهش تعهدات ايران در برجام را اعلام كرد. جمهوري اسلامي ايران ديگر با هيچ محدوديتي در حوزه عملياتي (شامل ظرفيت غني‌سازي، درصد غني‌سازي، ميزان مواد غني‌شده و تحقيق و توسعه) مواجه نيست.
مشروح بيانيه دولت جمهوري اسلامي ايران به قرار زير است:
جمهوري اسلامي ايران در گام پنجم كاهش تعهدات خود، آخرين مورد كليدي از محدوديت‌هاي عملياتي خود در برجام، يعني «محدوديت در تعداد سانتريفيوژها» را كنار مي‌گذارد. بدين‌ترتيب برنامه هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران ديگر با هيچ محدوديتي در حوزه عملياتي (شامل ظرفيت غني‌سازي، درصد غني‌سازي، ميزان مواد غني‌شده و تحقيق و توسعه) مواجه نيست و من‌بعد برنامه هسته‌اي ايران صرفا بر اساس نيازهاي فني خود پيش خواهد رفت. همكاري ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كمافي‌السابق ادامه خواهد يافت. در صورت رفع تحريم‌ها و منتفع‌شدن ايران از منافع برجام، جمهوري اسلامي ايران آماده بازگشت به تعهدات برجامي خود مي‌باشد. سازمان انرژي اتمي موظف است در اين چارچوب اقدامات و تمهيدات لازم را با هماهنگي رييس‌جمهور اتخاذ نمايد.