آن روز مسيح كجا بود؟

　در چند سال اخير نام كارگردان نوظهور «شهر خدا» براي طرفداران اين اثر چنان به محاق رفته بود كه گويي قرار نيست ديگر فرناندو ميرلس فيلمي بسازد. 18 سال فعاليت او از شاهكار جذابش به چند پروژه ناموفق از جمله «كوري» اقتباسي از رمان ژوزه ساراماگو گذشت. ميرلس گويي نياز به بازگشتي داشت كه هم فرم هنري او را بازتاب دهد و هم نگاهي به انگيزه‌هاي فكري‌اش را در حوزه سينما ارضا كند. نتيجه كار «دو پاپ» نگاهي به تغييرات عجيب سال 2013 در واتيكان است. زماني كه پاپ بنديكت شانزدهم، مرد آلماني و محافظه‌كار در پي رسوايي‌هاي جنسي و مالي واتيكان تصميم به كناره‌گيري مي‌گيرد و رقيب سابقش را فرامي‌خواند تا اصلاحات لازم را براي نجات واتيكان عملي كند.پا‌پ‌ها پيش‌تر هم دستمايه ساخت فيلم‌هاي سينمايي شده‌اند. در چند سال گذشته سريال «پاپ جوان» ساخته پائلو سورنتينو، داستان‌ پاپ و واتيكان را پرهيجان حفظ كرده است. همچنين موضوع رسوايي‌هاي واتيكان نيز در فيلم‌هاي متعددي مطرح مي‌شود؛ اما اتفاقي تاريخي در دل واتيكان هيچگاه به تصوير كشيده نمي‌شود و شايد شانس، يار ميرلس بوده تا داستان يك تغيير شگرف را در واتيكان به ثبت برساند. كارگردان برزيلي براي روايت شخصي خود از ماجرايي تاريخي سراغ سبك و سياق خويش مي‌رود. دوربين عاصي و حواس‌پرت كه در ميان ديالوگ‌ها مدام خود را به هر سو مي‌كشاند تا جزييات را نه در قاب كه در گستره نماها آشكار كند.

او همانند بيشتر هنرمندان چپ‌گراي امريكاي جنوبي موضوع اثر خود را اصلاحات در نظر مي‌گيرد، چيزي كه چندان با پاپ‌هاي دو سده اخير همخواني نداشته است. واتيكان محافظه‌كار كه هنوز در ته دلش بطلميوس را دعا مي‌كند و كپرنيك و گاليله را تكفير، سال 2013 دست به انتخابي سخت مي‌زند. دود سفيد مارس آن سال، دود تغييرات به حساب مي‌آمد.(انتخاب فرديناند در ماه مارس بود و طبق سنت زماني كه پاپ انتخاب مي‌شود از دودكش واتيكان دود سفيد بيرون مي‌آيد.) پس عجيب نيست در فيلم پاپ فرانسيس، مردي از جهان لاتين‌ها از واژه تغيير(Change) استفاده و بنديكت شانزدهم آن را مصالحه(Compromise) تعبير مي‌كند. تقابل اين دو واژه بخش مهمي از فيلم را در برمي‌گيرد تا مصالحه بنديكت، بدل به تغييرات فرانسيس شود. با نگاهي به «شهر خدا» مي‌توان ديد بيشتر آنچه پاپ فرانسيس خطاب به همتاي آلماني‌اش مي‌گويد، تصاوير و تعابيري است كه در سال 2002 نيز شاهدش بوديم. فرانسيس از وضعيت بشر قرن 21 مي‌گويد كه باور مطلق‌گرا را كنار نهاده و به نسبي‌گرايي گرايش پيدا كرده است. جايي در مقر تابستاني پاپ، بنديكت شانزدهم به اين مساله با تمسخر اشاره مي‌كند كه از ضرب‌المثلي عجيب بهره مي‌برد:«كليسايي كه با زمان ازدواج كند در دنياي بعدي بيوه مي‌ماند.»ميرلس اين نگاه واتيكان را به چالش مي‌كشد و استعاره بيوگي زمانه كليسا را با ديوار به نمايش مي‌گذارد همان ديوارهايي كه ريو را در «شهر خدا» تسخير كرده بود. آمار كشيده ‌شدن ديوار در امريكاي جنوبي چنان رو به فزوني است كه ديوار در كشورهايي چون برزيل و آرژانتين مفهوم آپارتايدي پيدا كرده است، اين‌ بار اما آپارتايد نژادي نيست؛ بلكه طبقاتي است. پاپ فرانسيس در فيلم مدام درباره فقرا سخن مي‌گويد، چيزي كه چندان در ادبيات واتيكان رايج نيست. او در نقش يك چپ‌گرا ظاهر مي‌شود كه مي‌تواند ميان ماركس و واتيكان آشتي پديد آورد. او در جايي از فيلم آثار ماركس، برشت و گرامشي را از چنگ نيروهاي خورخه ويدلا نجات مي‌دهد تا شايد يك كشيش ناجي مدعيان افيون بودن دين شود. هر چند بعدتر متهم به همكاري با نيروهاي سركوب مي‌شود و تبعيد را به جان مي‌خرد؛ اما او بخشي از تغيير مي‌شود.

تغيير شعاري است كه ميرالس آن را بدل به درون‌مايه اثر خود مي‌كند همان طور كه در «شهر خدا» نيز اين تغيير بود كه عامل آفرينش كنش‌هاي دراماتيك مي‌شد. جمعيت جوان بزهكار مدام در حال تغيير بودند: از سبعيت به عشق و بالعكس. ميرلس اما در سبك سينمايي خود چندان تغييري ايجاد نمي‌كند. او هنوز تلاش مي‌كند، نگاهي شبه‌مستند به ماجرا داشته باشد. حركت دوربين او كه مدام نقاط فوكوس را تغيير مي‌دهد، نشان از تلاش براي نزديك كردن مخاطب به جهان واتيكان دارد. گويي فرصتي پديد آمده و ما در اندك زمان پيش‌رو بايد بيشترين داده را از آن خود كنيم.

نگاه مستندگونه ميرلس، ديالوگ‌هاي ميان دو پاپ را واقع‌نما مي‌كند. نمي‌دانم چند درصد از آن واژگان صحت داشته است. اينكه پاپ آلماني با پاپ آرژانتيني به زبان انگليسي سخن گفته نيز محل شك و ترديد است؛ ولي دوربين سوبژكتيو ميرلس نوعي سمپات براي نزديك شدن به دو شخصيت را پديد مي‌آورد تا در نهايت تماشاي فينال 2014 برزيل را برايمان باورپذير كند. جايي كه دو پاپ با هم مي‌نوشند، مي‌خورند و كل‌كل مي‌كنند. آنان به ما نزديك‌تر شده‌اند، چيزي كه شايد سال‌ها واتيكان از آن فاصله داشته است يا شايد عموم جوامع مذهبي. مي‌توان در دنياي بعدي هم بيوه نبود.