چند سالي است كه بنا به ابتكار اتاق بازرگاني، صنايع، معادن و كشاورزي ايران (از سال ۱۳۹۴) در روز سيزدهم اسفند ماه مراسمي به عنوان «روز ملي آب» برگزار مي‌شود. در سال جاري به دليل مسائل و مشكلات ناشي از ويروس كرونا اين مراسم لغو شده است. دليل انتخاب روز سيزدهم اسفند ماه براي برپايي چنين رويدادي از منظر تاريخي، مصادف و مقارن بودن آن با جشن باستاني «نوروز آب‌ها» كه براساس متون موجود سيزدهم اسفند ماه هر سال بوده از يك سو و نزديكي آن به روز جهاني آب كه دوم فروردين ماه هر سال بنا به ابتكار سازمان ملل برگزار مي‌شود از طرف ديگر اعلام شده است.
از جمله اهداف برپايي روز ملي آب، ايجاد يك تريبون و فضا براي كليه دست‌اندركاران اعم از نخبگان، مسوولان، فرهيختگان، فعالان اجتماعي، هنرمندان و به‌طور كلي آحاد جامعه و دلسوزان كشور براي ارايه نظرات و ديدگاه‌هاي خود در زمينه مديريت آب و محيط‌زيست در فضايي صميمانه و مستقل براي تقويت همكاري و مشاركت در رهايي از بحران آب تعريف شده است. در طول سال‌هاي گذشته تلاش شده از رهگذر اين رويداد علاوه بر اقدامات فرهنگي نظير برگزاري «جشنواره ملي عكس آب»، پيشگامان و چهره‌هاي خدمتگزار در عرصه‌هاي زير شناسايي شده و از آنها قدرداني شود:
- بهره‌وري آب در بخش‌هاي شرب، صنايع و كشاورزي
- خيرين، انجمن‌ها و سازمان‌هاي مردم‌نهاد در زمينه‌هاي مختلف مديريت آب و محيط‌زيست
- مشاركت‌كنندگان مردمي در اجراي طرح احيا و تعادل‌بخشي آب‌هاي زيرزميني
- سرمايه‌گذاران بخش غيردولتي در پروژه‌هاي آبي
- ارايه‌دهندگان فناوري‌هاي نوين و استارت‌آپ‌هاي فعال در زمينه آب و بازچرخاني آب
- چهره‌هاي علمي، فرهنگي و هنري فعال در زمينه آب
- اشاعه‌دهندگان فرهنگ بومي آب در ايران
- منتخبين دانشجويي و دانش‌آموزي در پروژه‌هاي تحقيقاتي مربوط به آب
مروري بر ديدگاه‌هاي حاكم بر انتخاب روز ملي آب، اهداف بنياني درنظر گرفته شده و همچنين اقدامات و خروجي‌هاي حاصل از برگزاري اين رويداد ملي طي چند سال گذشته آشكار مي‌سازد كه چنانچه برگزاري روز ملي آب از سوي نهادهاي مختلف دولتي و غيردولتي، سمن‌ها و به‌طور كلي دانش‌پژوهان و نخبگان جامعه، بهره‌برداران و ذي‌نفعان و اصحاب رسانه و در يك نگاه فراگيرتر توسط سه ركن دولت، بخش خصوصي و جامعه مدني مورد حمايت و پشتيباني قرار گيرد، مي‌تواند به يك رويداد مهم ملي و حتي فراملي و تاثيرگذار براي اصلاح فرآيندهاي حكمراني خوب در آب تبديل شود. در اين ارتباط و در جهت تقويت محتوايي برون‌دادهاي اين رويداد، توصيه‌هاي زير از سوي نگارنده ارايه مي‌شود:
الف: توجه كافي به بخش فرهنگي رويداد: مقولات فرهنگي به مثابه عوامل انگيزه‌ساز مشترك، وحدت‌بخش و بين‌الاذهاني براي ساختن زيربناي ذهني توسعه سازگار با كمآبي محسوب مي‌شود. اگر اين عوامل در جامعه‌اي فعال و موثر نبوده يا توسعه نيابد با بروز تغيير و تحولات جديد، نه‌تنها آمادگي فرهنگي و مهارتي لازم در كنشگران اصلي بلكه در ساير اقشار و گروه‌هاي اجتماعي به‌درستي ايجاد نمي‌شود و بين ترتيب زمينه همگرايي خلاق براي رفع موانع و مشكلات به وجود نخواهد آمد. به عبارت دقيق‌تر اين نگراني وجود دارد كه با گسترش فناوري‌هاي نو، تعادل ميان فرهنگ ابزاري و فرهنگ نمادين كه دو بعد سرمايه‌هاي فرهنگي هر كشوري محسوب مي‌شود به نفع فرهنگ ابزاري بيش از بيش متزلزل شود. جامعه ايران براي غلبه بر مشكلات و دشواري‌هاي موجود در حوزه آب، نيازمند ايجاد درك منسجم و فراگير در موضوع بحران آب براي تحقق سازگاري با كمآبي است. براي ايجاد تحول در حوزه انديشه، فكر و فهم از توسعه و رويكرد به سمت حل و فصل چالش‌هاي آب به توسعه عميق فرهنگي در ابعاد مختلف نياز داريم تا باورها، معاني، هنجارها و رفتارهاي جديدي شكل گيرد. مروري بر تاريخ، اسطوره‌ها و مراسم آييني، نظير برگزاري جشن‌هاي تيرگان و آبانگان، افسانه ايزد باران و ساير داستان‌هاي حماسي-عرفاني، اهميت و احترام عميق به آب را به شكل زيبا و تحسين‌بر‌انگيز در سرزمين ايران نشان مي‌دهد. علاوه بر فرهنگ اساطيري، تاريخ سرزمين ايران از هزاران سال تاكنون آكنده از تلاش جمعي، نوآورانه، خلاق و ابداعات بديع و به اصطلاح امروزي از جنبه‌هاي سازه‌اي و غيرسازه‌اي مديريت آب بوده است و از اين طريق، گنجينه بسيار ارزشمند و ماندگاري از فرهنگ ابزاري و نمادين از نسل‌هاي گذشته، نه تنها براي ايران بلكه كل تمدن جهاني به وديعه گذاشته شده است.
با عنايت به مراتبي كه بيان شد، اگر روز سيزدهم اسفند ماه را به بهانه جشن تاريخي «نوروز آب‌ها» براي برگزاري روز ملي آب انتخاب كرده‌ايم، قاعدتا بايد از ظرفيت‌ها و درس‌آموخته‌هاي بي‌بديل فرهنگ اساطيري و تاريخي سرزمين در بزرگداشت اين روز به نحو شايسته و درخور و با هدف ايجاد پيوند مستحكم و قوي بين جامعه و توسعه در عرصه مديريت آب استفاده مطلوبي به عمل آيد. در اين مقوله انتظار مي‌رود با اقداماتي در ابعاد مختلف چون گفت‌وگو و همكاري‌هاي بين‌رشته‌اي و فرا‌رشته‌اي و با بهره‌گيري از فرهنگ غني اندوخته شده از گذشته، كردارها، باورها، معاني، هنجارها و رفتارهاي هماهنگ جديدي را در سطح دست‌اندركاران و كليه آحاد جامعه پديد آوريم.
ب- ارتقاي فهم و برداشت صحيح از شعار روز ملي آب: در واقع فلسفه اصلي و بنيادي در انتخاب شعار براي برگزاري روز ملي براي هر موضوعي از جمله روز ملي آب، بايد اولا معطوف به گزينش يك موضوع اولويت‌دار از بين مسائل و چالش‌هاي مختلف درباره آن موضوع بوده و ثانيا سازوكارهاي لازم جهت پايش اقدامات ملي براي جلب‌توجه و به‌كارگيري آن در سطوح مختلف جامعه و دولت براي حصول نتايج ملموس و عملي از طرح آن به عنوان شعار، پيش‌بيني شده باشد. در غير اين صورت شعار انتخاب شده در حد انتزاع باقي‌مانده و عايدي براي بهبود و اصلاح شرايط به وجود نخواهد داشت. به عبارتي ديگر بايد در برنامه‌ريزي براي برگزاري روز ملي آب جايگاهي براي ارايه اقدامات انجام شده درباره شعار سال قبل و نتايج حاصل از آن لحاظ شود تا مشخص باشد كه چگونه يك موضوع يا چالش مطرح شده در شعار، توانسته در نهاد دولت و جامعه مورد اعتنا قرار بگيرد و فعاليت‌هاي انجام شده به چه نوع دستاوردهايي براي بهبود شرايط نايل شده است. براي مثال، گزارش مكتوب و مدوني درباره تحقق شعار سال گذشته تهيه و براي دست‌اندركاران و جامعه از آنچه در طول سال از به‌كارگيري شعار انتخاب شده حاصل شده، ارايه شود. درست مشابه آنچه توسط نهاد آب سازمان ملل درباره شعار روز جهاني آب عمل مي‌شود. قرار است در مراسم روز جهاني آب در دوم فروردين سال ۱۳۹۹ دستاوردهاي به‌كارگيري شعار روز جهاني سال ۲۰۲۰ با موضوع «آب و تغييرات اقليم» به صورت گزارشي تحت عنوان «گزارش جهاني آب سازمان ملل» كه چكيده‌اي از مجموع فعاليت‌هاي سازمان‌هاي بين‌المللي دولتي و غير دولتي است، رونمايي شود.
البته بايد اضافه كرد كه تدوين چنين گزارشي از دستاوردهاي حاصل از شعار انتخاب شده، نيازمند وجود يك نهاد قوي و متشكل از كارشناسان خبره و همكاري و مشاركت مسوولانه كليه نهادهاي دولتي و غيردولتي در يك بستر نظام‌مند و سازماندهي شده است. اگرچه ممكن است صحبت از تهيه چنين گزارشي براي شعار روز ملي آب زودهنگام و حتي آرماني تلقي شود، لكن رويكرد به اين مقوله براي بهره‌گيري موثر و كارا از فعاليت‌ها، اجتناب‌ناپذير است كه بايد درباره شيوه تحقق آن چاره‌انديشي شود.
ج- پيوند بين فعاليت‌هاي روز جهاني آب و روز ملي آب: همان‌طور كه قبلا نيز اشاره شد، سازمان ملل متحد روز دوم فروردين ماه (۲۳ مارس) هر سال را روز جهاني آب اعلام كرده است. روز جهاني آب به دنبال برگزاري كنفرانس سازمان ملل تحت عنوان «محيط‌زيست و توسعه پايدار» در ريودوژانيروي برزيل در سطح سران كشورها در ژوئن سال ۱۹۹۲ كه منجر به تهيه و تصويب سند «دستور كار ۲۱» شد، طي قطعنامه‌اي از سوي مجمع عمومي در ۲۲ دسامبر همان سال پايه‌گذاري شد. در قطعنامه صادر شده از كليه كشورهاي عضو براي گراميداشت روز مذكور با هدف افزايش آگاهي‌ها و مشاركت در برنامه‌هاي مصوب دستور كار ۲۱ در مورد آب و مديريت آن در سطوح محلي، ملي، منطقه‌اي و بين‌المللي دعوت به عمل آمده است، به همين مناسبت در اولين سال برگزاري مراسم روز جهاني آب در
۲۲ مارس ۱۹۹۳ مقرر شد هر ساله شعاري جهانشمول با درنظر گرفتن كليه مولفه‌هاي ذي‌ربط از سوي سازمان ملل اعلام شود. اولين شعار روز جهاني آب براي سال ۱۹۹۴ «آب دلمشغولي همگان» بود. از آن سال تاكنون
۲۶ شعار گزينش و اعلام شده است كه آخرين آن براي سال ۲۰۲۰ «آب و تغييرات اقليم» است. با اين وجود بايد پيوند محكمي بين فعاليت‌هاي ناشي از شعار روز ملي آب در كشور با روز جهاني آب برقرار شود تا ضمن بهره‌گيري از تجربيات موفق جهاني در تطبيق با شرايط كشور، امكان مبادله و هم‌افزايي نتايج فعاليت‌ها در سطح فراملي نيز ميسور و امكان‌پذير شود. بديهي است براي تحقق اين رويكرد اتخاذ تمهيدات ويژه ازجمله تقويت فعاليت‌هاي دبيرخانه دايمي روز ملي آب و توسعه پايگاه‌هاي اطلاعاتي و نظاير آن موردنياز است.
در يك جمع‌بندي از آنچه در اين نوشته آورده شده، مي‌توان گفت كه ابتكار اتاق بازرگاني، صنايع و معادن و كشاورزي ايران براي برگزاري روز ملي آب اقدام مباركي است كه مي‌تواند به يك بستر نهادي مناسبي براي ارتقاي مديريت آب كشور در كليه سطوح تبديل شود. لكن ضروري است با حمايت‌هاي همه‌جانبه و مشاركت فعال به تقويت محتوايي برنامه‌هاي روز ملي و به‌ويژه پايش چگونگي عملياتي شدن شعار گزينش شده از طرق مختلف از جمله افزايش بار فرهنگي، تهيه و تدوين گزارش ملي از اقدامات انجام شده در طول سال براي تحقق شعار و همچنين ايجاد پيوند مناسب با برنامه‌هاي روز جهاني آب اقدام كرد.
البته ممكن است رويكرد به افزايش بار محتوايي برون‌دادهاي ناشي از اعلام روز ملي آب نيازمند زمان و حتي به افزايش تعداد روزهاي همايش منجر شود و در شرايطي حتي بتوان هفته ملي آب را به مبدا روز سيزده اسفند برگزار كرد. در اين زمينه مي‌توان به هفته آب استكهلم در سوئد اشاره كرد كه هر چند مختص فعاليت‌هاي ملي در سوئد نيست، ولي تقريبا با اعلام روز جهاني در سال ۱۹۹۳، اين رويداد نيز به‌طور سالانه برگزار مي‌شود و اكنون به يكي از مهم‌ترين و ارزشمند‌ترين گردهمايي‌هاي سالانه در سطح جهاني تبديل شده است.
به نظر نگارنده تبديل روز ملي آب در ايران به يك رويداد اثرگذار در سطح ملي، منطقه‌اي و حتي بين‌المللي البته با رعايت اهداف و منافع ملي با عنايت به ظرفيت‌هاي موجود در كشور كاملا عملي است و تحقق آن دور از دسترس نيست.
كارشناس مديريت آب
مروري بر تاريخ، اسطوره‌ها و مراسم آييني، نظير برگزاري جشن‌هاي تيرگان و آبانگان، افسانه ايزد باران و ساير داستان‌هاي حماسي-عرفاني، اهميت و احترام عميق به آب را به شكل زيبا و تحسين‌بر‌انگيز در سرزمين ايران نشان مي‌دهد. علاوه بر فرهنگ اساطيري، تاريخ سرزمين ايران از هزاران سال تاكنون آكنده از تلاش جمعي، نوآورانه، خلاق و ابداعات بديع و به اصطلاح امروزي از جنبه‌هاي سازه‌اي و غيرسازه‌اي مديريت آب بوده است و از اين طريق، گنجينه بسيار ارزشمند و ماندگاري از فرهنگ ابزاري و نمادين از نسل‌هاي گذشته، نه تنها براي ايران بلكه كل تمدن جهاني به وديعه گذاشته شده است.
«نوروز آب‌ها» كه براساس متون موجود سيزدهم اسفند ماه هر سال بوده از يك‌سو و نزديكي آن به روز جهاني آب كه دوم فروردين ماه هر سال بنا به ابتكار سازمان ملل برگزار مي‌شود از طرف ديگر اعلام شده است.
از جمله اهداف برپايي روز ملي آب، ايجاد يك تريبون و فضا براي كليه دست‌اندركاران اعم از نخبگان، مسوولان، فرهيختگان، فعالان اجتماعي، هنرمندان و به‌طور كلي آحاد جامعه و دلسوزان كشور براي ارايه نظرات و ديدگاه‌هاي خود در زمينه مديريت آب و محيط‌زيست در فضايي صميمانه و مستقل براي تقويت همكاري و مشاركت در رهايي از بحران آب تعريف شده است.