فروردينگان و برات به ياد جانباختگان كرونا
مهدي زارع
اين روزها يك خبر ناراحت‌كننده هر روزه، آمار جانباختگان كرونا است كه روز به روز افزايش مي‌يابد. به خصوص بيش از 50 نفر از كادر درمان و پزشكان و پرستاراني كه جان خود را بركف گرفته‌اند و ايثارگرايانه به درمان و مراقبت از بيماران مبتلا شده به كرونا مي‌پردازند. از سوي ديگر وقتي علاوه بر جانباختگان مسن و كهنسال، وقتي خبر مي‌رسد كه جوان با نوجواني از هموطنان يا در يك كشور خارجي با ابتلا به كرونا جانش را از دست داده است، ناراحتي و آزار اين خبر بسي گسترده‌تر است.
يكي از جشن‌هاي ماهانه ايران باستان جشن فروردينگان است كه روز برگزاري آن نوزدهم فروردين‌ماه است. فروردينگان جشني است براي يادبود درگذشتگان و از آنجا كه در دين زرتشت، آيين‌هاي سوگواري به صورت جشن برگزار مي‌شود، مردم روان درگذشتگان را هم در شادي خود شركت مي‌دهند. در روز نوزدهم فروردين، روز جشن فروردينگان مراسم خاصي در بزرگداشت اين موجودات مينوي و در بعدي گسترده‌تر، در بزرگداشت روان درگذشتگان برگزار مي‌شد كه هنوز در ميان هموطنان زرتشتي، به خصوص در يزد، با تشريفات خاصي برگزار مي‌شود. در اين جشن كه امروزه بيشتر به جشن فرودُگ معروف است، زرتشتيان سر مزار درگذشتگان خود (در تهران به قصر فيروزه، گورستان زردشتيان) مي‌روند و براي خشنودي روان‌ها عود و كندر آتش مي‌زنند و گل و گياه و ميوه و شمع و لرك بر سر مزار مي‌گذارند. لرك مخلوطي است از هفت ميوه خشك خام از قبيل پسته خام، بادام خام، فندق خام، برگه، انجير خشك، خرما، توت.
مردم بخش وسيعي از فلات ايران به ويژه خراسان بزرگ همه ساله در روزهاي دوازدهم تا چهاردهم شعبان (امسال مطابق با 19 تا 21 فروردين 99) با برگزاري مراسمي معنوي با عنوان «برات» ياد و خاطره عزيزان از دست رفته خود را گرامي داشته و به ياد مردگانِ خود خيرات مي‌كنند. سنت حسنه چراغ برات با قدمتي هزار ساله در سه شب و روز يازده تا چهاردهم شعبان در خراسان بزرگ برگزار مي‌شود. ايرانيان مسلمان شده به خصوص در قرون سوم و چهارم هجري تلفيق شيرين و موفقي از باورهاي ايراني پيشين و اسلامي پسينِ خود ساختند، بدين گونه كه هزار سال پيش در خراسان بزرگ، عيد يا مراسم «ليله‌البرات» يا «ليله‌الصّك» را در چهاردهم شعبان با همان رسوم و آيين ايراني - زرتشتي اما با توضيح و توجيه اسلامي تدارك ديده و برگزار مي‌كردند.
ايرانيان باستان اعتقاد داشتند كه ارواح درگذشتگان در ابتداي سال به زميني‌ها سر مي‌زنند بنابر اين در اواخر اسفند و اوايل فروردين براي پذيرايي از فروردگان يا ارواح درگذشتگان خود با روشن كردن فانوس و نظافت منازل آماده پذيرايي مي‌شدند.
هم‌اكنون نيز اين سنت حسنه كماكان در بين مردم استان تهران و برخي ديگر از استان‌هاي كشور در آخرين جمعه از ماه اسفند و در استان‌هاي گيلان، آذربايجان و يزد نيز در آخرين جمعه ماه رجب برگزار مي‌شود.
در كرمانشاه، كردستان و برخي از نواحي غربي ايران، آخرين شب سال را «شب برات» دانسته‌اند و در اصفهان با وجودي كه روزهاي 13 تا 15 شعبان را برات مي‌نامند اما در آخرين شبِ جمعه سال يا در نخستين جمعه سال نو به گورستان‌ها رفته و غذا و پوشاك توزيع مي‌كنند.
اما در خراسانِ بزرگ اين مراسم طي روزهاي دوازدهم تا چهاردهم شعبان و با برگزاري مراسم مذهبي ويژه‌اي با عنوان «چراغ برات» و با هدف يادآوري عزيزان از دست رفته، با شكوه و گستردگي خاصي برگزار مي‌گردد.
دامنه اين رسم آنچنان گسترده است كه به ماه شعبان در اين منطقه «ماه برات» نيز مي‌گويند.
برات در خراسان مصداقي بر اعتقاد به اصل معاد است كه مردم اين خطه با انجام اعمال مخصوصي به استقبال آن مي‌روند، اين مراسم به مدت سه روز و با عناوين مختلفي برگزار مي‌شود. برات غريبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناويني است كه براي اين سه روز در نقاط مختلف خراسان از آنها استفاده مي‌شود كه در اين ميان «برات مرده‌ها» در 14 شعبان با شور و حال خاصي برگزار مي‌شود.
پخت انواع نان‌هاي سنتي مانند روغن جوشي، كماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بين مردم به ويژه كودكان از مراسم ايام برات در شهرهاي گوناگون خراسان بزرگ است.
در مجموعه‌اي از متون پازند كه در سال 1909 در بمبئي به چاپ رسيده است، قطعه‌اي مربوط مي‌شود به آداب ششمين روز از ماه فروردين. از اين روز با عنوان «هبْدُرو براتي» يا «روز برات» ياد شده است.در بخشي از اين متن آمده است:
«در هبْدرو براتي... هر سال چون فروردين ماه و خرداد روز (ششم روز از فروردين) درآيد، روزي به مردم بخشد، هر چه در آن سال بر مردم گذرد، آن روز بنويسند». به نظر مي‌رسد كه در اين سال كه با همه گير شدن بيماري كرونا، و اينكه همچنان اين بيماري در ايران و جهان موجب جان باختن انسان‌ها مي‌شود و به خصوص با نظر به اين واقعيت كه براي اين عزيزان مراسمي براي گراميداشت به شيوه سنتي برگزار نمي‌شود، از اين روزهاي ماه فروردين و ماه شعبان (19 تا 21 فروردين) به عنوان فروردينگان، فرودُگ يا برات، به بزرگداشت همگاني جانباختگان كرونا و همه عزيزان ديگري كه در سال گذشته و ابتداي سال 99 جان باخته‌اند بپردازيم.