جهان پس از كوويد۱۹ چگونه خواهد بود؟
جيب‌هاي خالي
شهاب شهسواري
در روزگاري كه شيوع ويروس كرونا در غالب كشورهاي جهان باعث خلوت‌تر شدن كوچه‌ها و خيابان‌ها شده است، تحليلگران اقتصادي با نگراني عواقب اين بحران سلامتي را بر اقتصاد جهاني ارزيابي مي‌كنند. چه در تهران، نيويورك، ونيز، هنگ‌كنگ و هر مركز تجاري، صنعتي و گردشگري ديگر دنيا، شاهد روزگاري كم‌سابقه هستند: خيابان‌هاي خالي، كسب و كارهاي تعطيل و صنايع بي‌رونق. صندوق بين‌المللي پول پيش‌بيني مي‌كند كه بدترين بحران اقتصادي در ۹۰ سال گذشته پيش روي جهان است. بر اساس ارزيابي سازمان ملل متحد ۸۱ درصد از نيروي كار جهان، معادل ۳ ميليارد و ۳۰۰ ميليون نفر، به شكل موقت يا دائم بيكار شده‌اند. به گفته مدير كل صندوق بين‌المللي پول، پيش‌بيني مي‌شود كه در پايان سال جاري دست‌كم ۱۷۰ كشور عضو اين صندوق با كاهش سرانه درآمد روبه‌رو خواهند شد. به گفته اين مقام صندوق بين‌المللي پول، ۳ ماه پيش و در ابتداي سال ميلادي جديد پيش‌بيني مي‌شد كه دست‌كم ۱۶۰ عضو اين صندوق در پايان سال ۲۰۲۰ رشد درآمد سرانه اعلام كنند، اما شيوع ويروس كرونا اين پيش‌بيني را كاملا وارونه كرد.
كشورهاي مختلف جهان بسته‌هاي نجات اقتصادي را براي مبارزه با آثار ويروس كرونا اعلام كرده‌اند. در اروپا، ايتاليا از ناتواني اتحاديه اروپا براي كمك به اين كشور براي مقابله با آثار اين بيماري اعتراض كرده و تهديد كرده است كه اگر اتحاديه اروپا از كمك به كشورهاي عضو براي مقابله با اين ويروس و آثار اقتصادي آن ناتوان باشد، وجود اين اتحاديه در آينده كاملا غيرضروري مي‌شود. اتحاديه اروپا اكنون بسته ۵۰۰ ميليارد دلاري براي مقابله با آثار اقتصادي شيوع ويروس كرونا اختصاص داده است. در واشنگتن، دونالد ترامپ كه به‌شدت نسبت به اثر اين همه‌گيري جهاني بر دستاوردهاي دولتش نگران است، وعده داده است كه شايد تا سه هفته ديگر اقتصاد اين كشور بازگشايي شود، تصميمي كه از سوي منتقدانش خطرناك و شتاب‌زده توصيف مي‌شود. اما ترامپ به‌شدت علاقه‌مند است كه بتواند تا پيش از انتخابات امريكا در ماه آبان، ضربات اقتصادي ويروس كرونا را تا حد زيادي كنترل كند. به همين دليل هم شخصا تصميم گرفت تا مسووليت رايزني‌ها براي كاهش سقف عرضه در بازار نفت خام را بر عهده بگيرد تا بتواند بخش انرژي كشورش را كه از سال پيش به بزرگ‌ترين توليدكننده و صادركننده نفت خام جهان تبديل شده است نجات دهد.
كشورهاي توليدكننده نفت خام، از جمله اصلي‌ترين كشورهايي هستند كه با شيوع اين ويروس دچار مشكلات اقتصادي شده‌اند. قيمت هر بشكه نفت خام برنت درياي شمال از آغاز سال جديد ميلادي نصف شده است و از نزديك به ۶۰ دلار به كمتر از ۳۰ دلار كاهش پيدا كرده است. براي بسياري از كشورهاي جهان، با چنين قيمتي صادرات نفت خام به صرفه نخواهد بود. در امريكا كه سال گذشته توانسته‌بود به بزرگ‌ترين توليدكننده نفت خام جهان تبديل شود، بسياري از سكوهاي توليد نفت شيل در حال تعطيل شدن هستند، چرا كه هزينه توليد هر بشكه نفت خام شيل، از قيمت فروش آن بيشتر شده است. وزير انرژي امريكا پيش‌بيني مي‌كند كه تا پايان سال جاري ۲ ميليون بشكه از توليد نفت خام امريكا كاسته شود و اين كشور از ركورد توليد ۱۳ ميليون بشكه نفت خام در روز به توليد كمتر از ۱۱ ميليون بشكه در روز برسد. عربستان سعودي، امارات متحده عربي و روسيه در طول هفته‌هاي گذشته وارد رقابت شديدي براي افزايش عرضه شدند. بعد از آنكه توافق كشورهاي اوپك و غيراوپك براي كاهش توليد نفت خام، با عدم توافق روسيه با شكست مواجه شد، رياض و ابوظبي به سرعت توليد خود را افزايش دادند. عربستان سعودي با فعال كردن تمامي ظرفيت مازاد خود، توليد روزانه‌اش را به ۱۲ ميليون بشكه رساند. رقابت مسكو و رياض به شكل چشمگيري قيمت نفت خام را كاهش داد و در روزهاي گذشته قيمت نفت را به كمتر از ۲۰ دلار در هر بشكه هم رساند. هر چند با دخالت واشنگتن، دورنماي يك توافق فراگير براي كاهش عرضه نفت خام ايجاد شده است، اما كشورهاي توليدكننده نفت خام با كاهش شديد قيمت نفت و فقدان تقاضا در بازار، بسياري از درآمدهاي ارزي پيش‌بيني شده سال جاري خود را از دست داده‌اند.
نگراني در حاشيه خليج فارس
اين اثر در كشورهايي كه بيشتر به صادرات نفت خام وابسته‌بودند مشهودتر خواهد بود. عربستان سعودي كه درگير جنگ در يمن است، ده‌ها ميليارد دلار از درآمد سالانه‌اش را از دست داده است، به گزارش موسسه اقتصادي ارقام، در صورت باقي ماندن قيمت نفت در بازه ۳۰ دلاري، كسري بودجه ۲۰۲۰ عربستان سعودي به حدود ۲۲ درصد مي‌رسد، رقمي معادل ۱۷۰ ميليارد دلار. به گزارش رويترز، دولت‌هاي ابوظبي و رياض تاكنون در مجموع ۷۰ ميليارد دلار براي نجات كسب و كارهاي داخلي اختصاص داده‌اند. نگراني كشورهاي حاشيه خليج فارس از مشكلات اقتصادي حاصل از ركود در بازار نفت، باعث شده است تا سياست‌هاي خارجي اين كشورها هم دستخوش تغيير شود. سه روز پيش بود كه پايگاه خبري ميدل‌ايست‌اي در گزارشي اختصاصي از گفت‌وگو تلفني محمد بن زايد، وليعهد ابوظبي با بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه نوشت. گفت‌وگويي كه در آن خبر از كمك اقتصادي امارات به دمشق براي مبارزه با ويروس كرونا و همچنين حمايت از بشار اسد در جنگ با گروه‌هاي تروريستي در استان ادلب سخن گفته‌شده‌بود. اين گفت‌وگوي تلفني يك چرخش عمده در سياست ۹ ساله امارات متحده عربي محسوب مي‌شود كه از زمان آغاز بحران سوريه براي سرنگوني دولت مركزي در دمشق تلاش كرده‌بود. همزمان امارات يكي از اولين كشورهايي بود كه علي‌رغم تحريم‌هاي شديد اقتصادي امريكا عليه جمهوري اسلامي ايران، مسير ارسال محموله‌هاي بشردوستانه به ايران براي مبارزه با ويروس كرونا را باز كرد و بعد از گفت‌وگوي تلفني ميان محمد جواد ظريف، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران با عبدالله بن زائد، وزير خارجه امارات متحده عربي، محموله‌هاي پزشكي و بهداشتي خارجي را به ايران ارسال كرد. به نوشته رويترز عربستان و امارات بخش عمده‌اي از تاب‌آوري اقتصادي خود را در اثر سقوط قيمت نفت در سال ۲۰۱۵ از دست داده‌اند و به همين دليل، چندان توان مقاومت در برابر آثار ركود اقتصادي جهاني را ندارند.
كرونا جنگ نيست
كارشناسان معتقدند كه حتي در صورت پايان فوري عالمگيري ويروس كرونا، آثار اقتصادي آن همچنان جهان را بيمار نگه خواهد داشت. به گفته صندوق بين‌المللي پول در صورت از بين رفتن نگراني‌هاي سلامتي در نيمه دوم سال ۲۰۲۰، دست‌كم يك سال وقت لازم است تا بخشي از آسيب‌ها به اقتصاد جهاني جبران شود و شاهد رونق دوباره در اقتصاد باشيم. اقتصاد جهاني پيش از آغاز دهه سوم قرن بيست و يكم، چندان نگران‌كننده نبود. بازارهاي سرمايه در سراسر جهان سال ۲۰۱۹ را خوب آغاز كرده‌بودند و دليلي براي نگراني از اوضاع سال ۲۰۲۰ نمي‌ديدند. اما شيوع ويروس كرونا، عاملي بود كه در حساب و كتاب بسياري از كارشناسان سياسي و اقتصادي پيش‌بيني نشده‌بود.
گروهي از دولت‌ها مي‌گويند كه در شرايط جنگي به سر مي‌برند و در حال نبرد با ويروس كرونا هستند. لري اليوت، روزنامه‌نگار اقتصادي در گاردين مي‌نويسد: «اين يك جنگ نيست، در دوران جنگ كسب و كارها با تمام قوا كار مي‌كنند تا بتوانند تجهيزات مورد نياز براي جنگ را تامين كنند. اما بر خلاف دوران جنگ، در شرايط عالمگيري ويروس كرونا بسياري از فروشگاه‌ها، رستوران‌ها، سالن‌هاي ورزشي، هتل‌ها، قهوه‌خانه‌ها و مشاغل ديگر درهاي خود را بسته‌اند، چرا كه در بسياري از نقاط دنيا از مردم خواسته شده است تا در خانه‌هاي خود بمانند. بسياري از رويدادهاي ورزشي بزرگ، همچون تورنمنت تنيس ويمبلدون و المپيك به تعويق افتاده‌اند. پيش‌بيني‌ها از كاهش توليد صنايع، هرروز بدبينانه‌تر مي‌شود. موسسه اعتباري جي‌پي مورگان برآورد مي‌كند كه توليد ناخالص داخلي چين در طول سه ماه اول سال ۲۰۲۰ نزديك به ۴۰ درصد كاهش يافته باشد. در سه ماهه دوم، پيش‌بيني مي‌شود كه توليد ناخالص داخلي در امريكا هم ۳۰ درصد كاهش پيدا كند.»
توافق كاهش عرضه نفت خام
يكي از عمده‌ترين آسيب‌هاي فوري عالم‌گير شدن ويروس كرونا، در بازار انرژي احساس شد. كاهش تقاضا در بازار نفت و رقابت مخرب ميان مسكو و رياض براي تصاحب سهم باقي مانده از بازار، به‌شدت بر قيمت نفت خام اثر گذاشت. برآورد مي‌شود كه تقاضاي جهاني در بازار نفت خام بين ۲۵ تا ۳۰ ميليون بشكه در روز نسبت به سه ماه پيش كاهش يافته‌باشد. نتايج اين سقوط تقاضا در بسياري از اقتصادهاي وابسته به نفت احساس مي‌شود. سقوط قيمت نفت به زير ۳۰ دلار باعث شد تا بسياري از توليدكنندگان نفت شيل در امريكا در معرض ورشكستگي قرار گيرند. توليد روزانه نفت امريكا كه سال گذشته از مرز ۱۳ ميليون بشكه در روز گذشته بود، به تدريج در حال كاهش است و تاكنون بيش از ۶۰۰ هزار بشكه در روز از مدار توليد خارج شده است. بعد از رايزني‌هاي تلفني دونالد ترامپ با ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه و سلمان بن عبدالعزيز پادشاه سعودي، اين دو توليدكننده بزرگ نفت خام، توافق كردند كه توافق كاهش ۱۰ درصدي توليد را قبول كنند. چنين توافقي ميان توليدكنندگان انرژي بي‌سابقه است و مي‌تواند عرضه نفت خام در بازار جهاني را تا ۱۰ ميليون بشكه در روز كاهش دهد. در اين ميان مكزيك، همسايه جنوبي ايالات متحده امريكا، يكي از آخرين موانع براي اجراي توافق بود. دولت مكزيك معتقد است كه كاهش ۳۰۰ هزار بشكه از سهم توليد اين كشور در اوپك، غيرمتناسب است. دونالد ترامپ كه براي نجات توليدكنندگان نفت خام امريكايي رسما مسووليت رايزني‌ها براي توافق كاهش توليد نفت خام را برعهده گرفته است، در تماس با رييس‌جمهور مكزيك تعهد داده است كه امريكا براي تسهيل توافق نفتي اوپك‌پلاس، ۲۵۰ هزار از كاهش توليد مكزيك را بر عهده بگيرد. پيش‌بيني مي‌شود توافق‌هاي حاصل از ديدار سران گروه ۲۰ بتواند تا حدودي قيمت‌ها در بازار نفت را بهبود ببخشد، اما كاهش توليد نفت به اندازه‌اي نيست كه بتواند تمامي كاهش تقاضا در بازار را جبران كند.
ميدل‌ايست‌اي در گزارشي اختصاصي از گفت‌وگو تلفني محمد بن زايد، وليعهد ابوظبي با بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه نوشت. گفت‌وگويي كه در آن خبر از كمك اقتصادي امارات به دمشق براي مبارزه با ويروس كرونا و همچنين حمايت از بشار اسد در جنگ با گروه‌هاي تروريستي در استان ادلب سخن گفته‌شده‌بود. اين گفت‌وگوي تلفني يك چرخش عمده در سياست ۹ ساله امارات متحده عربي محسوب مي‌شود كه از زمان آغاز بحران سوريه براي سرنگوني دولت مركزي در دمشق تلاش كرده‌بود.