اندك فرصت تنفسي براي محيط‌زيست در روزگار شيوع كرونا
انسان‌ها در قفس؛ حيوانات به نظاره
گروه اجتماعي
رژه گوزن‌ها روي خط‌كشي عابر پياده، پياده‌روي عصرگاه خرسي حوالي خانه‌هاي مسكوني، جولان ميمون‌ها در شهر، اين تصاوير نه زاييده فيلم‌هاي علمي تخيلي است و نه برساخته ويديوها، شيوع كرونا انسان‌ها را در خانه زنداني و حيوانات را در خيابان پراكنده كرده است. خيابان‌هاي خالي از انبوه گردشگران، هم فضاي تنفسي را براي حيوانات اهلي و وحشي فراهم كرده و هم براي آسمان. ووهان نخستين شهري بود كه از خير قرنطينه توانست در تصاوير ماهواره‌اي كاهش شديد توليد دياكسيد كربن را به نمايش بگذارد. پس از ووهان قطار شهرهاي ديگر جهان به اين صف پيوستند و البته در پژوهش‌هايي ثابت شد كه ميزان نرخ مرگومير با آلودگي هوا در ارتباط است و بيشترين مرگ‌و‌ميرها در ايتاليا و امريكا در شهرهايي با هواي آلوده رخ داده است. حضور راكون‌ها و گوزن‌ها در خيابان‌هاي شهرهاي جهان بار ديگر طبيعتي را كه از شهرها پس زده بود، به جوار زندگي انسان‌ها بازگشت. اگر روزگاري حيوان‌ها در قرنطينه اجباري باغ‌وحش‌ها و پشت ميله‌ها روزگار مي‌سپردند، حالا ميمون‌ها و اردك‌ها با خيال راحت و بي‌واهمه‌اي از اين ويروس در كوچه و پس‌كوچه مي‌چرخند. حضور حيوانات اهلي و وحشي در خيابان‌ها به جاي اتومبيل‌ها، نتيجه‌اي جز آسمان آبي و تجربه مجدد طبيعت ندارد. حالا كه توليد در سايه شيوع كرونا قرار گرفته است، حجم قالب‌توجهي از انتشار گازهاي گلخانه‌اي و خصوصا دي‌اكسيدكربن كاهش يافته است، با اين همه نتيجه‌اي كه همراه با مرگ و بيماري انسان‌ها باشد، نه چندان گوارا است و نه چندان پايدار. شرايط فوق‌العاده‌اي كه بر بيشتر شهرهاي جهان حاكم است، شرايطي است كه به‌زعم فعالان محيط‌زيستي اي كاش مي‌توانست در «روزهاي عادي» هم برقرار باشد، اينكه سياست دولت‌هاي جهان به سويي حركت كند كه در شرايطي غير از وضعيت كرونا آسمان آبي باشد. با اين حال نه شيوع كرونا و نه وضعيت خطرناك پايتخت چندان تاثيري در كاهش گازهاي گلخانه‌اي نداشته است و تاكنون گزارشي مستدل در ميزان كاهش انتشار اين گازها از سوي سازمان محيط‌زيست منتشر نشده است. در حالي كه شيوع كرونا در شهر تهران وضعيت ويژه‌اي دارد، شهر تهران روزهاي پاك كمتري را در نيمه اول فروردين به نسبت سال گذشته تجربه كرده و حالا كه طرح ترافيك و تفكيك پسماند در پايتخت براي مدتي لغو شده، اندك فرصت تنفس محيط‌زيست در تهران حتي محقق نشده است.
گله به پيش
انسان‌ها كه پشت پنجره‌هاي خانه قرنطينه شدند، خيابان‌ها خالي نماندند. برخلاف ايران، قوانين سختگيرانه عبور و مرور در خيابان‌هاي شهري ميليون‌ها نفر از انسان‌ها را در سراسر جهان پشت حصارهاي خانه محبوس كرد، اين فرصتي غنيمت براي حيوان‌ها بود كه در غياب انسان‌ها، در خيابان‌هاي شهر جولان دهند و سياحت كنند. شيوع كرونا در ونيز، صدها كانال آب اين شهر را از ويراژ قايق‌هاي گردشگري خالي كرد. كانال‌هاي آبي كه هميشه به دليل گردش موتور قايق‌ها گل‌آلود بودند، به لطف قرنطينه زلال و آبي شدند و كم‌‌كم حركت ماهي‌ها زير سطح آب نمودار شد. به گزارش گاردين، در اين ميان تعدادي از تصاوير منتشر شده از حضور حيوانات در خيابان‌هاي شهر واقعي نبودند، جشن دلفين‌ها در كانال‌هاي شهر ونيز يكي از همين ويديوها بود، با اين حال ديگر ويديوها و تصاوير منتشر شده از شهرهاي جهان نيز دست‌كمي از تصاوير غيرواقعي نداشتند. گوزن‌هايي كه سال‌ها عادت كرده بودند از دست گردشگران شهر ناراي ژاپن غذا بخورند، با اعمال محدوديت‌هاي قرنطينه، در جست‌وجوي تنقلاتي كه از گردشگران مي‌گرفتند، به شهر نارا وارد شدند و تصاوير متعددي از حضور اين گوزن‌ها پشت در مغازه‌ها و خانه‌ها منتشر شد. در پاناما، راكون‌ها ساحل‌هاي خلوت را به تسخير در آوردند و در خيابان‌هاي اوكلند از ايالت كاليفرنيا، بوقلمون‌ها حضور فعال و جدي در عرصه شهر داشتند. حالا كه انسان‌ها پشت ميله‌اند، شهر از آن حيوان‌ها شده است، حيوان‌هاي وحشي و اهلي بدون داشتن ذره‌اي واهمه از شيوع كرونا، غياب گردشگران و ماشين‌ها را جشن گرفته‌اند. حالا كه ماشين‌هاي گردشگري به سمت مناطق حفاظت شده آفريقاي‌جنوبي نمي‌روند، شيرها و حيوانات وحشي روي همين جاده‌ها لم مي‌دهند. در تصويري كه در روز پنجشنبه 28 فروردين منتشر شد، در پارك ملي كروگر آفريقاي‌جنوبي، حدود هشت شير روي جاده چرت مي‌زنند، در حالي كه در روزگار پيش از شيوع كرونا، اين شيرها پشت بوته‌ها از نظر كنجكاو گردشگران و دوربين‌هاي آنها پنهان مي‌شدند. غياب گردشگران عادت ميمون‌هاي تايلند را هم به‌هم زده است؛ ميمون‌هايي كه هميشه موزهاي‌شان را از گردشگران مي‌گرفتند، حالا در شهرهاي تايلند چرخ مي‌زنند و جولان مي‌دهند. با اين حال تاكنون چنين تصويرهايي از شهرهاي ايران منتشر نشده است، گرچه فيلمي از حضور يوزپلنگي در كوچه‌هاي شهر داراب حكايت مي‌كرد، اما اين فيلم مثل حضور دلفين‌ها در كانال و نيز ساختگي بود. به گزارش خبرگزاري صداوسيما، فرد سازنده اين كليپ «اعتراف» كرده است كه اين كليپ با استفاده از نرم‌افزار ساخته شده و فرد موردنظر پس از دستگيري، «از ساختن اين كليپ ابراز پشيماني كرده است.» خاموش شدن چراغ گردشگري در جهان گرچه عرصه شهرها را براي حضور حيوانات مهيا كرده است، اما اين روزها براي كرگدن‌هاي آفريقاي‌جنوبي چندان روزهاي جولان و خوشگذراني در شهر نيست. به گزارش نيويورك‌تايمز، غياب توريست‌ها شكار كردن را در آفريقاي‌جنوبي افزايش داده است. نيكو جيكوبز، مدير موسسه غيرانتفاعي «كرگدن 911» كه با هلي‌كوپتر، به كرگدن‌هاي مصدوم و در خطر خدمت‌رساني مي‌كند، به نيويورك‌تايمز مي‌گويد: از 23 مارس كه تدابير قرنطينه در آفريقاي‌جنوبي اعمال شده، تماس‌هاي بيشتري براي كمك دريافت كرده است. دو روز پس از اعلام محدوديت‌هاي تردد در اين كشور، جيكوبز كرگدن سفيد دو ماهه‌اي را نجات داد كه مادرش شكار شده بود. روز بعد نيز او مامور نجات دو كرگدن سياه شد كه عاج آنها به يغما رفته بود، اما تلاش‌هاي جيكوبز به ثمر نرسيد و هر دو كرگدن جان دادند. در اين مدت هلي‌كوپتر جيكوبز شاهد مرگ 9 كرگدن بوده است. به گزارش موسسه حفاظت از كرگدن‌هاي بوتساوانا، تاكنون
5 شكارچي در اين كشور به دست شكاربان‌ها كشته شده‌اند. قرنطينه تاكنون 39 ميليارد دلار به صنعت گردشگري آفريقاي‌جنوبي ضرر وارد كرده است و به گفته يكي از اعضاي اين موسسه حفاظتي، حضور گردشگران علاوه بر عايدات مالي، در بخش‌هايي از اين كشور مانع از شكار مي‌شد. كشورهايي مثل آفريقاي‌جنوبي، بوتساوانا، تانزانيا، كنيا و ديگر كشورهاي اين قاره براي حفاظت از حيات‌وحش خود وابسته به درآمدهاي ناشي از گردشگري حيات‌وحش هستند. در سال 2018، 85درصد بودجه كشور آفريقاي‌جنوبي براي حيات‌وحش و مديريت فضاي طبيعي از محل حضور اين گردشگران تامين مي‌شد.
تاثير آلودگي در مرگ و مير كرونايي
كرونا تاكنون سلامت بيش از دو ميليون نفر از انسان‌ها را به خطر انداخته و هزاران نفر را در كل دنيا به كام مرگ كشانده است. شيوع كرونا كسب‌و‌كارهاي بسياري را متوقف كرده اما از طرفي ديگر، زمين اين روزها فرصتي پيدا كرده تا نفسي تازه كند. نخستين شهري كه زيرذره‌بين ماهواره‌هاي ناسا از شر آلودگي نجات پيدا كرد، شهر ووهان چين بود. به گزارش گاردين، پس از چين نوبت ايتاليا، بريتانيا، آلمان و كشورهاي ديگر بود كه شاهد كاهش توليد دي‌اكسيدكربن و دياكسيد نيتروژن باشند، ماحصل اين اتفاق، در كل به بهبود 40درصدي كيفيت هوا منجر شد. پس از سال‌ها تلاش شبانه‌روزي براي آلودگي هوا و توليد دياكسيد كربن، منع رفت و آمد در بريتانيا رفت‌و‌آمدهاي خياباني را تا حدود 70درصد كاهش داده است. توليد كربن‌دي اكسيد در حد فاصل اوايل ماه فوريه تا ميانه مارس، در چين 18درصد كاهش داشته است و اين كاهش معادل كاهش 250 ميليون تن توليد دياكسيد كربن در اين كشور است. به تعبير گاردين، چنين حجمي از توليد كربن‌دي‌اكسيد در كشور چين معادل بيش از نيمي از توليد كربن دياكسيد سالانه بريتانياست. انتشار كربن دياكسيد در امريكا، بيش از 40درصد وابسته به عبور و مرور ماشين‌ها و سوزاندن سوخت‌هاي فسيلي است. قرنطينه و اعمال محدوديت در رفت‌و‌آمد 40صدرصد از حجم روزانه انتشار كربن‌دي‌اكسيد را دراين كشور كاهش داده است و اين رقم در اروپا، در كل معادل 390 ميليون تن كربن‌دي اكسيد پيش‌بيني شده است.
اپيدمي كرونا نشان داده است كه آلودگي هوا، مقاومت بدن را در برابر بيماري‌ها كاهش مي‌دهد. مواجهه بيشتر با آلودگي هوا سلامت ريه‌ها و دستگاه تنفسي را به خطر مي‌اندازد و طبق گزارشي از محققان دانشگاه هاروارد در نيويورك‌تايمز، آلودگي هوا با ميزان مرگ و مير
بر اثر ويروس كرونا رابطه مستقيم دارد. به گزارش اين دانشمندان، اگر هواي منهتن در نيويورك در گذشته پاكيزه‌تر بود، حالا مي‌شد جان صدها شهروند اين شهر را نجات داد. گزارش ديگري نيز از ايتاليا نشان مي‌دهد كه نرخ مرگ و مير در شهرهاي شمال اين كشور بيش از ساير شهرهاست. بيشترين نرخ مرگ و مير در شهرهاي آلوده ايتاليا رخ داده است. مطالعه ديگري توسط محققان موسسه تي‌اچ‌چان هاروارد در حوزه سلامت عمومي و بر اساس مطالعه بيش از 3 هزار و 80 شهر امريكا نشان مي‌دهد كه با افزايش يك واحد از ذرات معلق 2.5 ميكروني در هوا، 15درصد احتمال مرگومير بر اثر كرونا افزايش مي‌يابد. اين در حالي است كه به گزارش مارشال بورك، استاد علوم طبيعي دانشگاه استنفورد و طبق مطالعه‌اي كه روي 4 شهر چين صورت گرفته است، محدوديت‌هاي تردد در دوران كرونا منجر به كاهش توليد 25درصدي كربن‌دي اكسيد تا ميانه ماه مارس 2020 شده است. اين كاهش 25درصدي مي‌تواند جان حدود 77 هزار نفر را از مرگ طي 2 ماه نجات بدهد. كاهش 2 ماهه توليد آلودگي هوا در چين جان حدود 4 هزار كودك زير 5 سال و حدود 73 هزار بزرگسال بالاي
70 سال را در چين نجات خواهد داد.
برخلاف تمام گزارشاتي كه از كاهش آلودگي در شهرهاي بزرگ جهان مي‌دهد، وضعيت آلودگي هوا در شهرهاي ايران متفاوت بود. روزهاي پاك در نخستين روزهاي فروردين گردهم مي‌آيند. تعطيلات نوروزي و بارش‌هاي باران براي چند روز خيال مسوولان سازمان محيط‌زيست را از پديده‌اي ظاهرا لاينحل به نام آلودگي هواي كلانشهرها راحت مي‌كند. اما در حالي كه شيوع كرونا در شهرهاي بزرگ جهان ميزان چشمگيري از توليد دي اكسيد كربن و نيتروژن را كاهش داده است، حتي شيوع اين ويروس در تهران نيز نتوانست حريف آلودگي هوا شود. طبق اطلاعات شركت كنترل كيفيت هواي تهران، طي 17 روز نخست سال 1399، تهران توانست فقط ۱۰ روز هواي پاك داشته باشد و 7 روز ديگر در وضعيت سالم قرار داشتند. اين در حالي است كه در سال 98 و طي همين بازه زماني، هوا 82درصد پاك و 18درصد سالم بود. عيسي كلانتري رييس سازمان محيط‌زيست در گفت‌وگوي خود با «اعتماد»، منتشر شده در سالنامه نوروزي ۱۳۹۹، با اشاره به مساله آلودگي هواي تهران، علت اصلي آلودگي هوا را تردد خودروها و موتوسيكلت‌هاي فرسوده و سوخت مازوت و گازوييل در نيروگاه‌هاي اطراف تهران دانسته بود. به‌زعم او، در شرايطي كه مصرف انرژي خانگي بالا مي‌رود، امكان گازرساني به صنايع و نيروگاه‌هاي مستقر در اطراف تهران نيست و از اين رو براي توليد برق يا بنزين، به ناچار از سوخت مازوت‌دار استفاده مي‌شود. توليد انرژي پاك با سوزاندن سوختي كه منجر به آلودگي هوا مي‌شود، به ادعاي رييس سازمان محيط‌زيست همچنان ادامه خواهد داشت و قانون هواي پاك نيز جز مكتوبي بر كاغذ نخواهد بود. با اينكه كرونا اندك فرصتي را به آسمان و طبيعت تهران نداد، با اين حال پاكيزگي آسمان‌ها و توليد كمتر كربن دي اكسيد به قيمت از دست رفتن جان انسان‌ها و بيكار شدن مردم براي راب جكسون، مدير پروژه جهاني كربن دي اكسيد چندان خوشايند نيست. او به گاردين مي‌گويد كه پاكيزگي هوا بيش از همه بايد در سياستگذاري دولت‌ها نسبت به مصرف سوخت‌هاي فسيلي نمود پيدا كند. حالا كه ووهان چين روزهاي اوج خود را پشت‌سر گذاشته است، تلاش براي جبران كم‌كاري‌ها سرلوحه برنامه‌هاي دولت شده است و روزهاي خوش زمين رو به پايان است، به همين دليل است كه جكسون به اين فرصت تنفس زمين چندان خوش‌بين نيست، زيرا خطر سرعت بالاي توليد براي جبران ركود اخير زمين را مي‌تواند با بحران‌هاي تازه‌اي مواجه كند. ركود اقتصادي ناشي از كرونا پس از پايان دوران قرنطينه، زمينه را براي روزگار پساكرونا فراهم خواهد كرد تا توليد دي اكسيد كربن و ذرات معلق در هوا با سرعت جنون‌آسايي دنبال شود. شيوع كرونا صداي نحيف فعالان محيط‌زيستي را از سراسر جهان بلند كرد كه اين اپيدمي، خود صدا و هشدار طبيعت است، دخالت بيش از اندازه در طبيعت و تغييرات اقليمي در آينده مي‌تواند اپيدمي‌هاي ديگري را سر راه زندگي بشر قرار دهد، با اين حال همين صداي فعالان محيط‌زيستي با نواي خوش‌بينانه‌اي به آينده نگاه نمي‌كند. وقتي محيط‌زيست هنوز از طبقه‌بندي موضوعات لوكس فراتر نرفته است و در توجيه آلودگي هواي تهران مي‌توان صندوق خالي دولت و مصرف بالاي گاز خانگي را به عنوان دليل ارايه كرد، در دوران محدوديت‌هاي رفت‌وآمدي و در روزهايي كه شهرهاي بزرگ جهان شاهد حضور حيوانات در خيابان‌ها و آسمان آبي هستند، ما همچنان پشت ترافيك خواهيم ماند و از آلودگي هوا سرفه خواهيم كرد.