كيمياي سعادت
حكيم ابوحامد امام محمد غزالي طوسي به تصحيح آقايان فريد مرادي، پرويز بابايي
موسسه انتشارات نگاه ۱۳۸۹
بر پايه نسخه شادروان احمد آرام و نسخه شادروان سيدحسين خديوجم
كتاب عظيم اخلاقي كيمياي سعادت را همه فارسي‌زبانان بلكه اكثر مسلمانان مي‌شناسند و كم و بيش از آن خوانده‌اند. امام محمّد غزالي ده‌ها كتاب و از جمله كتب «احياءالعلوم‌الدين» به عربي و «كيمياي سعادت» را به فارسي تحرير فرموده تا راه سعادت و نجات را با عمل به اصول اخلاقي و ديني به مردم نشان دهد. كتاب احياء به عربي و به وجهي مفصل و كيمياي سعادت به درخواست كتابخوانان فارسي‌دان با همان مضمون و به صورتي موجز نوشته شده. مضامين در چهار ركن اصلي يا ربع آمده‌اند: اول - عبادات، دوم - معاملات، سوم - مُهلكات و چهارم مُنجيات. هر ربع به 10 اصل تفكيك شده و مجموعا 40 اصل در اين كتاب ارزشمند و خواندني جمع آمده‌اند.
غزالي در مقدمه كيمياي سعادت مي‌نويسد: «و اما اندرين كتاب، جمله اين چهار عنوان (=ركن، ربع) و 40 اصل شرح كنيم از بهر پارسي‌گويان و قلم نگاه داريم از عبارات بلند و مغلق و معاني باريك و دشوار؛ تا فهم عوام آن را دريابد؛ چه اگر كسي را رغبت به تحقيقي و تدقيقي باشد وراي اين كتاب، بايد كه آن از كتب تازي طلب كند، چون كتاب احياءالعلوم‌الدين و كتاب جواهرالقرآن و تصانيف ديگر...» نثر اين كتاب در كمال شيوايي و ايجاز و زيبايي و از نمونه‌هاي درخشان ادبيات فارسي قرن پنجم است.
اما اين كتاب كه در بيان اعتقادات و آداب مسلماني است چه ربطي به خوراك و سفره دارد؟ بعد از ربع عبادات كه اولين فصل كتاب كيمياست و به شرح و بيان فلسفه و باطن و آداب عبادات اختصاص دارد، ربع معاملات تماما به امور دنيوي پرداخته و اصل اول آن «آداب طعام خوردن» است. غزالي با دقت، آنچه بر سر سفره بايد رعايت شود يا مهمان و ميزبان بايد به آن آداب آشنا باشند را شمرده. در نكويي همسفرگي و ميزباني و اطعام توصيه‌ها دارد و نقل‌هايي شيرين از رسول اكرم (ص) و اميرالمومنين علي (ع) و ديگر صحابه و بزرگان دين و نام آوران جوانمردي و گشاده دستي آورده.
في‌المثل در ذيل عنوان «فضيلت طعام خوردن با دوستان و برادرانِ در دين» آمده:
«بدان كه ميزباني كردن دوستي را بر طعام، از بسياري صدقه فاضل‌تر است، كه در خبر است كه بر سه چيز حساب نكنند بر بنده: آنچه به سحور خورد و آنچه بدان افطار كند و آنچه با دوستان خورد.» و همچنين در همان جا آورده: «اميرالمومنين علي - كرم‌الله وجهه- مي‌گويد كه «يك صاغ طعام پيش برادران نهم، دوست‌تر دارم از آنكه بنده‌اي آزاد كنم.»
در آداب طعام خوردن دوستان از سفره يكديگر و صدها نكته باريك و ظريف از آداب طعام برداشتن و خوان بگذاشتن و سر سفره نشستن و سفره ساده و بي تكلف گستردن نكته‌ها فرموده است:
«يونس پيامبر (ع) نان‌پاره و تره‌اي - كه وي كشته بودي - پيش دوستان نهادي و گفتي: «اگر نه آنستي كه لعنت كرده است خداي تعالي متكلفان را، تكلف كردمي.»
چه مردم سعادتمندي هستيم كه به زبان فارسي تكلم مي‌كنيم و مي‌خوانيم و مي‌نويسيم و مي‌توانيم «كيمياي سعادت» بخوانيم و كلمات را آن طور كه از قلم نويسنده بزرگوارش قرن‌ها پيش جاري شده عينا دريابيم.
اين كتاب سراسر خواندني - همان طور كه به عرض رسيد - فصلي درباب طعام دارد و بسياري از نكات و رعايت آدابي كه در آن ذكر شده، امروز هم به كار مي‌آيند. بسياري از اين رسوم هنوز بين ما ايرانيان جاري و عمل به آنها براي ما مهم هستند. خواندن كيمياي سعادت براي همه و به ويژه براي ميانسالان مفيد است و علاقه‌مندان موضوع خوراك و سنت‌هاي سفره ايراني و اسلامي هم از خواندن آن حظ و بهره فراوان خواهند برد.
* در نوشتن اين يادداشت از مقدمه استاد بهاءالدين خرمشاهي بر كيمياي سعادت استفاده شده است.