تهران و واشنگتن بار ديگر بر ميز مذاكره افغانستان به هم رسيدند
سرخوردگي از يك‌جانبه‌گرايي
شهاب شهسواري
افغانستان بعد از 23 سال بار ديگر بهانه‌اي براي گفت‌وگوهاي غيرمستقيم ميان تهران و واشنگتن شد. هفته گذشته نمايندگان 6 كشور همسايه افغانستان به اضافه امريكا و روسيه در سازمان ملل متحد گرد هم آمدند تا تازه‌ترين تحولات بحران افغانستان را بررسي كنند. مذاكرات ميان نمايندگان دايم جمهوري اسلامي ايران، روسيه، چين، ازبكستان، تاجيكستان، تركمنستان، پاكستان و ايالات متحده امريكا در سازمان ملل متحد، شنبه هفته گذشته و از طريق ويديو كنفرانس به رياست رزماري دي‌كارلو، معاون امور سياسي و مصالحه دبيركل سازمان ملل متحد در مورد افغانستان گفت‌وگو كردند. فرآيند 6+2 كه 23 سال پيش به پيشنهاد ازبكستان آغاز به كار كرد، مدت‌ها بود كه از يادها رفته بود. به گفته رزماري دي‌كارلو، معاون دبيركل سازمان ملل متحد كه رياست اين جلسه مجازي را بر عهده داشت، از سرگيري اين نشست بعد از سال‌ها فترت، به ويژه حضور نمايندگان دايم ايران و امريكا در سازمان ملل متحد و مشاركت دولت افغانستان به عنوان يك طرف اصلي، اين نشست را به «فرصتي بي‌نظير» تبديل كرده است.
باربارا اسلوين، پژوهشگر انديشكده شوراي آتلانتيك، در گزارشي بازگشت به ميز مذاكره منطقه‌اي و گفت‌وگوهاي غيرمستقيم ميان ايران و امريكا در مورد افغانستان را نتيجه «ابتكار زلمي خليل‌زاد نماينده ويژه امريكا در امور افغانستان» و او را «يك استثنا در قحطي استعداد ديپلماتيك در دولت امريكا» توصيف مي‌كند. اسلوين در اين گزارش ادعا مي‌كند كه زلمي خليل‌زاد در نشست هفته گذشته نمايندگان 1+2+6 در سازمان ملل حاضر بوده است، هر چند بر اساس شنيده‌هاي «اعتماد» چنين ادعايي صحت ندارد و نماينده امريكا در اين نشست، كلي كرافت، نماينده دايم امريكا در سازمان ملل بوده است.
تحولات مثبت
هر چند امريكا سه ماه بعد از امضاي توافقنامه با طالبان و 21 ماه پس از آغاز مذاكرات مستقيم با اين گروه، هنوز موفق نشده‌بود يك آتش‌بس پايدار در افغانستان برقرار كند، اما درست چند روز بعد از اولين نشست گروه 1+2+6 طالبان بعد از يك دوره افزايش شديد خشونت‌ها در سراسر افغانستان، پيشنهاد آتش‌بس 3 روزه به مناسبت عيد فطر را در اين كشور مطرح كرد. اين پيشنهاد طالبان با استقبال طرف‌هاي ديگر مواجه شد. اشرف غني كه دو هفته پيش در پي حملات پي‌در‌پي طالبان و حمله انتحاري به يك بيمارستان در كابل به نيروهاي امنيتي دولت افغانستان دستور داده‌بود به موضع تهاجمي در برابر طالبان بازگردند، مجددا دستور بازگشت به مواضع دفاعي را صادر كرد و دستور داد نزديك به 2000 زنداني ديگر گروه طالبان نيز از زندان‌هاي افغانستان آزاد شوند. تبادل زندانيان ميان دولت افغانستان و گروه شبه‌نظامي طالبان يكي از عمده‌ترين اختلافاتي بود كه در ماه‌هاي گذشته باعث به بن‌بست رسيدن توافق امريكا با طالبان شده‌بود. واشنگتن با گروه شبه‌نظامي طالبان توافق كرده‌بود كه دولت افغانستان 5 هزار نيروي اين گروه شبه‌نظامي را به ازاي آزادي 1000 نيروي امنيتي افغانستان تحت اسارت طالبان، آزاد كند. اما دولت افغانستان با نگراني بازگشت رهبران ارشد طالبان كه در زندان‌ها هستند به ميدان جنگ، حاضر به انجام كامل اين معامله نيست. با اين حال دستور اخير اشرف غني، بعد از آزادي حدود 1000 زنداني ديگر، گامي مهم در جهت پيشرفت به سمت گفت‌وگوهاي بين‌افغاني محسوب مي‌شود.
بازگشت به چندجانبه‌گرايي
در شرايطي كه امريكا وعده داده است تا ارديبهشت ماه سال آينده تمامي نظاميان خودش و متحدانش را بعد از 20 سال جنگ در افغانستان از خاك اين كشور خارج كند، مشخص نيست تا آن زمان مذاكرات ميان گروه‌ها شبه‌نظامي به ويژه طالبان با دولت افغانستان به نتيجه‌اي رسيده‌باشد. به نظر مي‌رسد زلمي خليل‌زاد كه روزگاري تنها راه پايان جنگ را مذاكره مستقيم با طالبان عنوان مي‌كرد، حالا به اين نتيجه رسيده است كه براي حل بحران افغانستان، بدون كمك دولت مركزي و همسايگان افغانستان به جايي نمي‌رسد. سفر ماه گذشته خليل‌زاد به هندوستان و درخواست او از دهلي‌نو براي مذاكره مستقيم اين كشور با گروه طالبان، با واكنش منفي مقام‌هاي هندي مواجه شد كه علاقه‌اي ندارند با يك گروه شبه‌نظامي افراطي و به ويژه نزديك به رقيب منطقه‌اي‌شان پاكستان رسما وارد معامله شوند. دولت امريكا در نشان دادن سوءنيت و بدرفتاري با كشورهاي همسايه افغانستان در سال‌هاي اخير كم نگذاشته است. تهران، اسلام‌آباد، پكن و مسكو از زمان روي كار آمدن دولت دونالد ترامپ در واشنگتن، شاهد اقدامات خصمانه‌اي از سوي امريكا بوده‌اند كه خواه‌ناخواه تمايل آنها را براي كمك به موفقيت امريكا در افغانستان كم مي‌كند. ايران شاهد اجراي مجموعه‌اي از شديدترين تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا عليه خود است، پكن خود را در يك جنگ تجاري تمام عيار با امريكا مي‌بيند، پاكستان تقريبا تمام كمك‌هاي دلاري امريكا در قالب عمليات مشترك ضدتروريسم را از دست داده است، مسكو با موج عظيمي از رويكرد ضدروسي در ميان سياستمداران ارشد امريكايي مواجه است و هندوستان از كنار گذاشته شدنش در مذاكرات بين‌المللي مربوط به افغانستان ناراضي است. امريكا تنها بعد از توافق با طالبان بود كه متوجه شد اين اندازه خصومت با كشورهاي پيرامون افغانستان مسير سنگلاخي براي موفقيت در اين كشور ايجاد كرده است.
تكرار نشست بن؟
سال 1997 درست يك سال بعد از به قدرت رسيدن طالبان در افغانستان، اسلام كريم‌اف، رييس‌جمهور فقيد جمهوري ازبكستان پيشنهاد برگزاري نشستي با حضور مقام‌هاي 6 كشور همسايه افغانستان به علاوه دو قدرت جهاني يعني روسيه و امريكا را مطرح كرد. جان سي‌كي دالي، استاد دانشگاه و پژوهشگر موسسه مطالعات قفقاز و آسياي ميانه دانشگاه جان هاپكينز اين نشست را «اولين دور گفت‌وگوهاي ايران و امريكا از زمان انقلاب اسلامي 1357 در ايران» توصيف كرده‌بود. نشستي كه نهايتا بعد از حمله امريكا به افغانستان و سرنگوني طالبان به همكاري ميان مقام‌هاي ايران و امريكا براي تشكيل دولت جديد افغانستان بر مبناي توافق بن منجر شد. هر‌چند همكاري‌ها ميان تهران و واشنگتن در اجلاس بن ديري نپاييد و مدتي بعد از آن رييس‌جمهور وقت ايالات متحده با سخنراني مشهور «محور شرارت» رشته همه همكاري‌هاي دو كشور را در افغانستان پنبه كرد.
دور باطل امريكايي
اما تسلسل يك‌جانبه‌گري امريكا در منطقه، هر بار آنها را به يك دور تازه همكاري با بازيگران منطقه‌اي وادار مي‌كند. قابل پيش‌بيني بود كه يك سال و نيم تلاش زلمي خليل‌زاد، نماينده ويژه امريكا در امورافغانستان كه نهايتا به امضاي پر سر و صداي توافق امريكا با يك گروه شبه‌نظامي در افغانستان منجر شد، نهايتا بار ديگر به بن‌بستي برسد كه امريكا را وادار كند بار ديگر بر كرسي چندجانبه‌گرايي تكيه بزند. هر چند امريكايي‌ها هنوز باور ندارند كه صلح‌شان با گروه شبه‌نظامي طالبان، بدون دخالت دادن دولت افغانستان و كشورهاي منطقه در فرآيند سياسي براي آينده اين كشور بحران زده، كمكي به كاهش تنش‌ها نمي‌كند، اما احياي نشست 2+6 و بار ديگر نشستن نمايندگان تهران و واشنگتن دور يك ميز، نشان مي‌دهد كه به تدريج توهم حل مساله افغانستان از طريق گفت‌وگوي مستقيم امريكا با طالبان، در حال محو شدن است. هر چند اين‌بار به دليل شيوع جهاني بيماري كرونا، ميز نشست 2+6 مجازي بود و نمايندگان 8 كشور در سازمان ملل متحد از طريق ويديو كنفرانس دور هم جمع شده‌بودند، اما باز هم افغانستان، بهانه نخستين ديدار ميان نمايندگان ايران و امريكا بعد از دو سال بود. آخرين باري كه مقام‌هاي ايران و امريكا براي گفت‌وگوهاي چندجانبه دور يك ميز نشسته‌بودند، به پيش از خروج امريكا از برجام و آخرين حضور امريكا در جلسه گروه 1+5 برمي‌گشت.