آسمان‌هاي باز
محمود فاضلي
اعلام خروج امريكا از معاهده آسمان‌هاي باز (OPEN SKIES) كه دليلش را تخلف روسيه از اين معاهده اعلام كرده است، يك‌بار ديگر نگراني‌هايي را در جامعه بين‌المللي و به ويژه در اروپا درپي‌داشت. اين معاهده توافقنامه‌اي ميان 34 كشور جهان است كه درخصوص اجازه پرواز هواپيماهاي تجسسي بر فراز مناطق كشورهاي عضو اين معاهده است. اين قرارداد، اجازه نظارت پروازها بين سرزمين‌هاي يكديگر و اجازه جاسوسي را با توافق طرفين مي‌دهد. معاهده‌اي كه براي ايجاد دركي متقابل و اطمينان به كشورهاي امضاكننده درخصوص همه تحركات و فعاليت‌هاي نظامي كه ممكن است سبب نگراني آنها شود، امضا شده است. معاهده آسمان‌هاي باز يكي از مهم‌ترين تلاش‌هاي بين‌المللي براي شفاف‌تر كردن فعاليت‌هاي نظامي است.
خروج امريكا تا حدودي فضاي بي‌اعتماد بين طرف‌هاي اين قرارداد را به وجود آورده است. اين سومين قرارداد كنترل تسليحاتي است كه ترامپ رييس‌جمهور امريكا از زمان به قدرت رسيدن در كشورش مي‌خواهد آن را لغو كند. ترامپ پيش از آن قرارداد هسته‌اي با ايران و همچنين قرارداد ديگر با روسيه در زمينه موشك‌هاي اتمي ميان‌برد را لغو كرده بود. اين موضوع كه ترامپ مي‌خواهد اين قرارداد سوم كه در سال 2002 بين دو كشور به امضا رسيده بود را هم لغو كند، در حال به وقوع پيوستن است. امريكا، روسيه را متهم مي‌كند كه مفاد اين قرارداد را نقض مي‌كند، زيرا مانع از پروازهاي گشتي مشترك كشورهاي غربي از جمله بر فراز كالينينگراد يا در مرزهاي هوايي گرجستان مي‌شود. چنانچه مسكو و واشنگتن در ماه‌هاي آينده بتوانند در اين زمينه به تفاهم برسند كه بسيار بعيد به نظر مي‌رسد، اين قرارداد در پاييز سال‌جاري و پس از گذشت شش ماه مهلت تعيين شده براي لغو آن، اعتباري نخواهد داشت.
وزير خارجه امريكا گفته است مدت خروج تا شش ماه آينده آغاز شده، اما اگر روسيه به پايبندي كامل به معاهده بازگردد، امكان تجديدنظر در اين تصميم وجود دارد. پمپئو مدعي است كه مسكو اين توافق را به ابزاري براي ارعاب و تهديد تبديل كرده است. كشورهاي اروپايي كه هم‌پيمان امريكا بوده وهم امضا كننده اين قرارداد هستند، مي‌خواهند امريكا را وادار كنند كه در اين قرارداد باقي بماند. البته اين قرارداد به خاطر فناوري‌هاي جديد از جمله ماهواره‌ها اهميت خود را از دست داده زيرا ماهواره‌ها امروز تصاوير دقيقي مانند تصاوير تهيه شده از سوي هواپيماها را بدون آنكه موضوع مرزي مطرح باشد، تهيه مي‌كنند، ولي خطر لغو اين قرارداد از نظر سمبليك و سياسي خيلي بالا خواهد بود زيرا يك عضو مهم از بدنه كنترل تسليحاتي بين روسيه و كشورهاي غربي خارج خواهد شد و كنترل تسليحاتي ميان كشورهاي غربي و روسيه بازهم ضعيف‌تر شده و مي‌تواند زمينه‌هاي خطر رويارويي نظامي را افزايش دهد.
تصميم امريكا با واكنش هم‌پيمانان اروپايي خود مواجه شد. وزراي امور خارجه فرانسه، آلمان، بلژيك، اسپانيا، فنلاند، ايتاليا، لوكزامبورگ، هلند، چك و سوئد با صدور بيانيه‌اي اعلام كردند از تصميم امريكا براي خروج از معاهده آسمان باز ابراز تاسف مي‌كنيم، هر چند با دلمشغولي‌هايش درباره اجراي اين معاهده از سوي روسيه شريك هستيم. ما بار ديگر تاكيد مي‌كنيم كه اين معاهده همچنان كاربردي و مفيد باقي مي‌ماند.خروج از آن در پايان مهلتي شش ماهه عملي مي‌شود. درباره مسائل مربوط به اجراي اين معاهده، ما به گفت‌وگو با روسيه آن‌گونه كه قبلا درباره آن بين متحدان در ناتو و ساير شركاي اروپايي براي حل و فصل مسائل معلق مانده همچون محدوديت‌هاي غيرموجه تحميلي در خصوص پروازها بر فراز كالينينگراد تصميم‌گيري شده بود، ادامه خواهيم داد.ما به دعوت از روسيه براي لغو اين محدوديت‌ها ادامه داده و گفت‌وگو با همه طرف‌ها را پيگيري مي‌كنيم. ما به اجراي معاهده آسمان باز كه ارزش افزوده‌اي واضح براي ساختار مهار تسليحات متعارف و امنيت جمعي ما دارد ادامه خواهيم داد. جوزپ بورل مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا از ترامپ خواست درباره تصميمش براي خروج از معاهده آسمان‌هاي باز تجديدنظر كند. او گفت من از اعلام تصميم امريكا درباره خروج از معاهده آسمان‌هاي باز متاسفم. اين معاهده عنصر اصلي معماري كنترل سلاح ماست و مثل سوپاپ اطمينان و تدبير امنيت‌ساز عمل مي‌كند. در حالي از روسيه مي‌خواهم فورا به اجراي كامل اين معاهده بازگردد كه از امريكا نيز درخواست دارم در تصميم خود تجديدنظر كند. معاهده آسمان‌هاي باز از زمان اجرايي شدن در سال 2002 بيش از 1500 هزار ماموريت شناسايي بر فراز سرزمين‌هاي كشورهاي امضاكننده فراهم كرده كه همين مساله باعث شفافيت و قابليت پيش‌بيني شده است.
«سرگئي ريابكوف»، معاون وزير خارجه روسيه در پاسخ به مواضع طرف امريكايي اعلام كرده است امريكا رسما مسكو را از تصميم خود درباره خروج از اين معاهده آگاه كرده است.خروج واشنگتن از توافق پروازهاي نظارتي به اختلال در سيستم امنيتي منجر خواهد شد. اين تصميم بر منافع همه اعضاي اين پيمان تاثير خواهد گذاشت اما كرملين به آن وفادار خواهد ماند. مسكو معتقد است اين كشور معاهده را نقض نكرده و مصمم است تا زماني كه اين توافق معتبر باقي بماند، به تمام الزامات آن پايبند باشد.
ينس استولتنبرگ، دبيركل ناتو با استقبال از تصميم مسكو مدعي است ماندن روسيه در اين پيمان امكان بقاي آن را فراهم مي‌كند. روسيه سال‌هاست محدوديت پرواز در منطقه كالينينگراد و در مرز خود با گرجستان اعمال و معاهده آسمان باز را تضعيف كرده است.ناتو رسما اعلام كرده سفراي كشورهاي عضو اين پيمان در يك جلسه اضطراري به تبعات تصميم امريكا براي خروج از معاهده آسمان باز خواهند پرداخت. آنتونيو گوترش، دبير كل سازمان ملل متحد نيز در واكنش به آماده شدن امريكا براي خروج از اين پيمان گفت نگران ابطال ديگر پيمان‌هاي نظامي و تسليحاتي ميان روسيه و امريكا است.اين عهدنامه‌ها فوايد زيادي براي برقراري صلح و ثبات در جهان داشته است.