انتقال تنها يوزهاي آسيايي در اسارت پارك پرديسان تهران به استان سمنان، يكي از خبرسازترين و چالشي‌ترين موضوعات ماه‌هاي اخير در حوزه محيط زيست بود كه البته هنوز ابعاد مختلفي از آن واكاوي نشده است. در ميان صحبت‌هاي مطرح شده، موضوع دندان شكسته كوشكي (تنها يوزپلنگ آسيايي نر در اسارت ۱۳ساله) موضع‌گيري‌هاي مختلفي را به دنبال داشت، به‌طوري كه حتي برخي خبرگزاري‌ها آن را تاثيرگذار در جفت‌گيري اين حيوان تلقي كردند.
از سوي ديگر، شهاب‌الدين منتظمي مديركل دفتر حفاظت و مديريت حيات وحش در گفت‌وگويي با خبرگزاري مهر در تاريخ ۱۰ ارديبهشت عنوان كرد كه هيچ داده‌اي از وضعيت سلامت يوزپلنگ‌هاي پرديسان طي ۶ سال گذشته نداشتيم. پيش از انجام آزمايش‌هاي مرحله انتقال، ارزيابي ما از وضعيت سلامت دلبر و كوشكي در مرحله صفر قرار داشت و تيم نگهداري از يوزپلنگ‌هاي پرديسان هيچ‌گونه داده راديوگرافي و آناليزي از وضعيت سلامت حيوانات تحويل بخش كارشناسي سازمان محيط زيست نداده بودند.
تنها يك روز بعد از اين صحبت‌ها بود كه محمد ملازم، استاديار راديولوژي دانشكده دامپزشكي دانشگاه تهران در خصوص عدم دسترسي اين سازمان به مستندات داده‌هاي سلامت يوزپلنگ‌هاي پارك پرديسان كه به مدت ۱۰ سال تحت نظر اين دانشگاه نگهداري مي‌شدند، گفت: «اين آزمايش‌ها از همان روز اول به صورت سند دسته‌بندي شده و اگر در سازمان محيط زيست برخي‌ها به دليل اختلافات شخصي تمايلي به دريافت آن ندارند، مي‌توانند از دانشگاه تهران به عنوان مرجع رسمي و دانشگاه همكار در اين پروژه اسناد را دريافت كنند.»
اكنون اين سوالات در ذهن بسياري مطرح شده كه چرا سازمان حفاظت از محيط زيست پس از بحث‌ها و انتقادات كارشناسي بسيار اين مسائل را مطرح مي‌كند؟ چرا تاكنون درباره اين مساله سكوت اختيار شده؟ شكستگي دندان كوشكي چه زماني رخ داده؟ چقدر جدي بوده و چه تدابيري براي سلامت دندان اين حيوان در آينده انديشيده خواهد شد؟
روزنامه اعتماد در مورد دندان شكسته پرحاشيه كوشكي، سوالاتي را با دو كارشناس به ترتيب خانم دكتر آذين توكلي، متخصص جراحي، عضو جامعه دندانپزشكان دامپزشك اروپا و جامعه دندانپزشكان دامپزشك بريتانيا و آقاي دكتر ايمان معماريان، مشاور دامپزشكي در امور گربه‌سانان اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت IUCN و مشاور دامپزشكي سازمان جهاني نجات حيوانات مطرح كرده است.
آنچه در ادامه مي‌خوانيد، مروري بر وضعيت سلامت دنداني يكي از منحصربه‌فردترين و در عين حال آسيب‌پذيرترين گربه‌سانان به‌شدت در معرض خطر انقراض كل دنياست.
چه كسي و با چه تخصصي آخرين بار وضعيت دنداني كوشكي را چك كرد؟
دكتر آذين توكلي، متخصص جراحي دامپزشكي، عضو جامعه دندانپزشكان دامپزشك اروپا و جامعه دندانپزشكان دامپزشك بريتانيا يكي از اعضاي تيم تخصصي بيمارستان دامپزشكي تهران بوده كه مسووليت چكاپ دندان‌هاي كوشكي و دلبر را در زمان انتقال به استان سمنان برعهده داشته است.
ايشان سوابق تحصيلي خود را براي «اعتماد» اين‌طور تشريح مي‌كند: «من فارغ‌التحصيل دوره عمومي دامپزشكي از دانشگاه شيراز در سال ۱۳۸۶ هستم و همان سال نفر اول ورودي رزيدنسي جراحي شدم. بعد از پايان دوره تخصصي جراحي يك‌سال دوره جراحي درون‌بين را به عنوان پسادكتري در دانشگاه تهران گذراندم و به عنوان عضو هيات علمي در دانشگاه آزاد اسلامي استخدام شدم. الان هم دانشيار بخش جراحي دانشگاه آزاد اسلامي واحد گرمسار هستم و حدود ۱۳ سال سابقه آموزشي به عنوان عضو هيات علمي دارم. از حدود ۶ سال پيش تصميم گرفتم كه تمركزم را از جراحي به سمت دندانپزشكي دامپزشكي ببرم و بدين صورت از سال ۲۰۱۶ ميلادي بود كه وارد مدرسه تحصيلات تكميلي دامپزشكي اروپا شدم و دوره‌هاي پيوسته آكادميكي دندانپزشكي دامپزشكي را در اروپا با مدرك معتبر گذراندم. در حال حاضر طبابتي كه در بخش خصوصي انجام مي‌دهم هم صرفا در زمينه دندانپزشكي دام‌هاست و در برگزاري دوره‌هاي آموزشي در كشورمان در اين زمينه براي دامپزشكان همكاري‌هاي بسياري داشته‌ام.»
خانم توكلي در پاسخ به اين سوال كه آيا تاكنون سابقه چكاپ گربه‌سانان درشت جثه وحشي را داشته يا خير، مي‌گويد: «اين سوال كمي گمراه‌‌كننده است البته بله من تجربه ويزيت و درمان دنداني در حيات وحش را دارم، اما درباره اينكه اين تجربه چقدر جاي مانور مي‌تواند داشته باشد، بايد بگويم كه در طبابت گونه‌هاي متنوع دامي اين موضوع در برخي مباحث حساسيت موردي و در برخي حساسيت تكنيكي دارد. مثلا حساسيت موضوعات مربوط به توليدمثل، رفتارشناسي و رفتارهاي جمعيتي و فردي حيات وحش خيلي بالاست و تنها شخصي مجاز به ورود به اين موضوعات است كه تجربه و سابقه كار با حيات وحش را داشته باشد كه متاسفانه در كشورمان متخصص حيات وحش با تحصيلات آكادميكي و گذراندن دوره رزيدنسي وجود ندارد و اكنون ضرورت ايجاد اين رشته به صورت تخصصي در كشورمان احساس مي‌شود كه اميد است مورد توجه وزارت محترم علوم قرار گيرد. ضمن اينكه حتي تجربه كار و طبابت در گونه‌هايي مثل فيل، زرافه، گوريل و كرگدن با هم فرق‌هايي اساسي دارد. اما در مورد دندان، يوزپلنگ كه يك گربه‌سان درشت جثه محسوب مي‌شود و فرمول دنداني آن كاملا مشابه گربه است، من با توجه به تجربه‌اي كه روي كار با جمجمه‌هاي حتي بزرگ‌تر از يوز داشته‌ام، مي‌توانم بگويم كه حتي اگر قرار بود دنداني را بكشم يا درمان ديگري اعمال كنم، توانايي آن را داشتم و در زمينه تخصصي دندان چيزي وجود نداشت كه براي من عجيب باشد يا من را شگفت‌زده كند.»
اين دندانپزشك دامپزشكي در ادامه مي‌گويد: «دندان يوز فقط از نظر ابعاد و آناتومي بزرگ‌تر است وگرنه حالت‌ها، ريخت‌شناسي و حتي ساختار ميكروسكوپي آن با گربه معمولي يكي است. پس هيچ خرده‌اي نمي‌تواند به تجربه من وارد باشد. اين نكته را هم اشاره كنم كه دندان خيلي از يوزپلنگ‌هاي دنيا را دندانپزشك‌هاي انساني، عصب‌كشي كرده‌اند به اين دليل كه تكنيك عصب‌كشي انساني مشابه عصب‌كشي دندان گربه‌سانان است. بنابراين نمي‌توان در اين مورد خاص خرده گرفت كه چرا دامپزشك حيات وحش حاضر نبوده، زيرا اين موضوع جزو مباحثي است كه حساسيت تكنيك در آن مطرح است.»
آخرين چكاپ دنداني چه مي‌گويد؟
عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد گرمسار و عضو بين‌المللي جامعه دندانپزشكان دامپزشك به «اعتماد» مي‌گويد: «من در روز جابه‌جايي يوزها در پارك پرديسان حضور نداشتم، چرا كه قرار بود تعداد افراد حداقل باشد تا حداقل استرس به يوزها وارد شود. ضمن اينكه اساس كار مطالعات دنداني نبود و اگر قرار بود، معاينات و اعمال درمان دنداني صورت گيرد به دست‌كم ۲ يا ۳ جلسه زمان نياز داشتيم. همكاران من فتوگراف (عكس معمولي از دهان) و راديوگراف از زاويه‌هاي مختلف گرفتند كه هر دو مورد براي من كاملا مناسب و تشخيصي بود به‌طوري كه مثلا وجود شكستگي و تحليل لثه را تشخيص دادم. اما به هر صورت زمان شكستگي مشخص نيست به نظر مي‌آيد بيش از دو سال از آن مي‌گذرد و درد زيادي را در حيوان ايجاد كرده اما اين نقل قول كه شايد يكي از دلايل عدم رغبت اين حيوان به جفت‌گيري درد ممتد دنداني باشد و متاسفانه عده‌اي آن را از جانب من نقل كرده‌اند، نه‌تنها به اين شكل عنوان نشده بلكه اشتباه است.»
آذين توكلي در پاسخ به اين سوال كه شدت اين درد دنداني چقدر بوده، مي‌گويد: «درد بر اساس آنچه انسان درك مي‌كند، تعريف شده. درد حس ناخوشايندي است كه بر اثر محرك‌هايي مختلف ايجاد و باعث بروز واكنش‌هاي احساسي مي‌شود. انساني كه قابليت تكلم دارد هم مي‌تواند به محل درد و هم به‌شدت درد اشاره كند. نحوه شناسايي درد هم در حيوانات مي‌تواند فيزيولوژيكي، باليني و رفتاري باشد. به عنوان مثال در جوندگان، توانسته‌اند ۱۵۰ رفتار را به درك درد نسبت دهند. اما تحمل آستانه درد در حيوانات مثل انسان‌ها فرق دارد و از طرف ديگر ضربان قلب، تعداد تنفس، دماي بدن، ترشح هورمون كورتيزول، قند خون در مشكلات و دردها مي‌تواند افزايش پيدا كند. همه اينها مطالعه شده و مثلا مقياس سنجش درد دانشگاه گلاسكو يا ملبورن از مقياس‌هاي معتبر براي سنجش نسبتا مورد تاييد همگاني است كه هر بار با تغييراتي جزيي منتشر مي‌شوند و ما با استفاده از آنها مي‌توانيم پي به وجود و شدت درد در گونه‌هاي حيواني ببريم. مطالعاتي هم از طريق نوار مغزي (Electroencephalography, EEG) انجام شده كه درد را در حيوان به ما نشان مي‌دهند. اما ۲نكته وجود دارد؛ اول اينكه وضعيت حيوانات وحشي با حيوانات اهلي خيلي فرق دارد و دوم اينكه هيچ شاخص موثري نيست كه با اندازه‌گيري آن به تنهايي بتوان گفت يك بيمار حيواني به چه شدتي در حال تجربه درد است.»
اين متخصص دندانپزشكي در توضيحات خود درباره وضعيت دندان اين گونه حيات‌وحش ادامه مي‌دهد: «يكسري بافت‌ها مانند قرنيه چشم، بافت‌هاي مخاطي و عصب دندان جزو «بافت‌هاي بسيار حساس» به درد تلقي مي‌شوند. ضمن اينكه وقتي دردي مزمن مي‌شود، تشخيص آن نسبت به دردهاي حاد خيلي سخت‌تر است. ما در راديوگراف شكستگي را ديديم كه به آن شكستگي پيچيده تاج گفته مي‌شود يعني مينا و عاج دندان بر اثر شكستگي از بين رفته و سر عصب يا پالپ به بيرون باز شده است. نمي‌توانم بگويم كه اين اتفاق كي رخ داده اما قطعا جديد نيست و زمان زيادي از آن مي‌گذرد. در اين شرايط وقتي دندان مي‌شكند، ميكروب‌ها عصب را نكروز كرده و عصب و عروق خوني كم‌كم از بين مي‌رود و در نهايت يك مسير خالي در مركز دندان شكل مي‌گيرد. در ادامه ممكن است عاج ترميمي روي لبه عصب را پوشش دهد، اما اتفاقات همچنان در پالپ ممكن است ادامه‌دار شود و شواهد راديوگرافيكي آن در طول زمان در اطراف ريشه دندان قابل مشاهده خواهد بود. به علاوه در مقايسه عرض پالپ دندان نيش شكسته سمت راست با دندان مشابه سمت چپ مشخص شد كه فضاي پالپي عريض شده كه حاكي از نكروز پالپ و در نتيجه تاييد شكستگي باز يا ادامه روند آسيب در ريشه است. »
دكتر توكلي معتقد است كه در لحظه شكستگي دندان با پالپ باز و روزهاي اول حتي تا چند هفته عصب بسيار دردناك بوده و اين درد تا زماني ادامه داشته كه عصب كامل از بين برود و حفره خالي شكل بگيرد. آن زمان درد به دليل مزمن شدن ميزان كمي، كمتر مي‌شود تا اينكه ميكروب‌ها دوباره از اين كانال عبور مي‌كنند و به ريشه دندان مي‌رسند كه در آنجا واكنش‌هاي التهابي شروع مي‌شود و ريشه دندان شروع به بازجذب شدن مي‌كند. اين مورد است كه نمود راديوگرافيكي دارد و آن چيزي هم كه من در دندان نيش كوشكي ديدم، باز جذب ريشه دندان نه‌تنها در اين دندان بلكه در برخي دندان‌هاي آسياي كوشكي بوده است. بنابراين حيوان الان در مرحله‌اي است كه دوباره درد دارد.
آيا در مورد شكستگي دندان كوشكي مخفي‌كاري صورت گرفته؟
درباره اين موضوع با ايمان معماريان، مشاور دامپزشكي در امور گربه‌سانان اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت IUCN و مشاور دامپزشكي سازمان جهاني نجات كه پيش‌تر دامپزشك تنها يوزهاي آسيايي در اسارت پارك پرديسان بوده، گفت‌وگو كرده‌ايم.
ايمان معماريان، دكتراي دامپزشكي را از دانشكده دامپزشكي دانشگاه تهران دريافت كرده و پس از آن در كشورهاي ناميبيا، بوتسوانا، آفريقاي جنوبي، هلند، اسپانيا و آلمان دوره‌هاي مختلف مرتبط دامپزشكي حيات وحش را گذرانده است. او درباره اين ادعا كه داده‌هاي توليد شده پيش از حضور تيم بيمارستان دامپزشكي قابل استفاده و جامع نبود، به «اعتماد» مي‌گويد: «متاسفانه اين صحبت‌ها بيشتر از آنكه براي حيات وحش ايران اميدواركننده باشد، نگران‌كننده است، چرا كه نشان مي‌دهد زحمات چندين ساله يك تيم چقدر راحت ناديده گرفته مي‌شود و اين مساله قطعا در درازمدت نااميدي جمع كثيري از كارشناسان را در پي خواهد داشت.»
معماريان در مورد بررسي‌هاي دامپزشكي روي تنها يوزهاي آسيايي در اسارت مي‌گويد: «اول اينكه از همان زماني كه كوشكي به تهران آمد، سر دندان نيش بالايي سمت راستش شكستگي داشت و نسبت به دندان نيش بالايي سمت چپش كوتاه‌تر بود. در همه معايناتي كه انجام داديم، مشخص بود كه Pulp Exposed ندارد يعني عصب و مغز دندان كه بعد از مينا قرار دارد، بيرون نيامده. در تمامي مراحلي كه اين حيوان با نامه و مجوزهاي سازمان حفاظت محيط زيست، بيهوش شد كه حتي چند باري از اين بيهوشي‌ها هم به منظور چكاپ وضعيت دنداني بود، اين موارد ديده و ثبت شد و در ضمن به دفتر حيات وحش هم گزارش شد. جالب‌تر اينكه كارشناسان دامپزشك خود اين دفتر تخصصي هم در زمان بيهوشي‌ها در كنار ما حضور داشتند. در گربه‌سانان درشت‌جثه مانند يوز امكان لق شدن دندان‌هاي پيش در سن بالا وجود دارد. اين دندان‌ها يا خودشان در سنين بالا مي‌افتند يا در مواردي كه در غذا خوردن توليد مشكل مي‌كنند، بايد برداشته شوند. در مورد كوشكي هم چون مورد دوم پيش آمده بود، ما آن دندان‌ها را برداشتيم. باز هم تاكيد مي‌كنم كه برخلاف صحبت‌هايي كه عنوان شده، تمامي اين گزارش‌ها موجود است و تحويل دفاتر تخصصي مربوطه سازمان حفاظت محيط زيست شده است.»
اين دامپزشك حيات وحش همچنين مي‌گويد: «در آخرين معاينه‌اي كه سال پيش روي كوشكي در زمان اسپرم‌گيري مجدد انجام داديم، راديوگراف‌ها و فوتوگراف‌هايي براي بهترين متخصصان دندانپزشكي كه روي حيات وحش كار مي‌كنند، فرستاده شد. با توجه به توصيه‌هاي آنها در آن‌زمان ما هم به اين جمع‌بندي رسيديم كه هنوز Pulp Exposed نيست يعني در آن زمان نياز نبود كه ما كار خاصي را روي آن انجام دهيم اما معاينات دنداني مستمر بايد جزو برنامه يوزهاي در اسارت باشد و از آنجايي كه من اجازه معاينه يوزها را ماه‌ها نداشته‌ام، طبيعي است كه اين مهم نيز ماه‌ها به تاخير افتاده. با توجه به آخرين معاينه‌اي كه يك‌سال پيش انجام داديم و نتايج آن هم به دفتر حيات وحش سازمان حفاظت محيط زيست گزارش شده، اين‌طور جمع‌بندي شده كه حيوان نيازمند عمل خاصي نيست، اما ضرورت دارد كه از اين منظر تحت نظر باشد و با شرايط موجود (انتقال يوزها به سمنان) مشخص نيست كه اين چكاپ‌ها چطور قرار است صورت بگيرد.»
معماريان در مورد نظرسنجي از بهترين متخصصان دندانپزشكي مي‌گويد: «ما از دكتر گرهارد پوتر (Gerhard Putter) كه بورد تخصصي دندانپزشكي دامپزشكي دارند، نظرسنجي كرديم كه ايشان كارهاي زيادي هم روي حيات وحش انجام داده‌اند و يكي از بهترين‌ها در اين زمينه محسوب مي‌شوند. لازم است خاطرنشان كنم هيچ فردي در ايران بورد تخصصي دندانپزشكي دامپزشكي ندارد.»
متن توصيه‌هاي دكتر گرهارد پوتر كه يكي از متخصصان برجسته دندانپزشكي دامپزشكي اروپا (European Veterinary Specialist in Veterinary Dentistry) است، توسط آقاي دكتر معماريان در اختيار روزنامه اعتماد قرار گرفته و ترجمه اهم موارد آن بدين شرح است:
«وضعيت لثه‌هاي اين حيوان (كوشكي) از نظر باليني نرمال است و هيچ نشانه‌اي از جرم دنداني (انبوه پلاك‌هاي ميكروبي) روي روكش دندان‌ها مشهود نيست كه اين احتمالا بدين معناست كه اين حيوان از هر دو طرف راست و چپش به صورت يكسان براي تكه كردن گوشت استفاده كرده است. هيچ نشانه‌اي كه تاييد كند اين حيوان به دليل مشكلات ناشي از درد، از يك سمت براي خوردن استفاده نمي‌كند، وجود ندارد. از نظر باليني فقدان دندان پيش (Incisor teeth) مشخص است اما بعيد است كه اين مساله به قدري دردناك باشد كه باعث غذا نخوردن حيوان شود. در گربه‌سانان بخش اعظم عمليات جويدن در سطوح دندان‌هاي آسياي كوچك (Premolar) و دندان‌هاي آسياي بزرگ (Molar) صورت مي‌گيرد. دندان نيش سمت راست آرواره بالاي اين يوز (كوشكي) يك شكستگي در ناحيه تاج دارد. شكل شكستگي اين تاج در هيچ‌كدام از فوتوگراف‌ها قابل رويت نيست اما آن‌طور كه دكتر معالج (ايمان معماريان) عنوان كرده در زمان معاينات ايشان و بررسي شكل شكستگي، نشانه‌اي از Pulp Exposure ديده نشده است. تحت اين شرايط يعني وقتي كه حفره مغز دندان خالي نشده و رگ‌ها و اعصاب در آن هست، اين طور پيش‌بيني مي‌شود كه شكستگي احتمالا براي يك مدت زماني براي حيوان ايجاد ناراحتي و مزاحمت كرده ولي هر گونه التهابات دنداني مرتبط با آن نبايد ايجاد شده باشد. در راديوگراف‌هاي كلي جمجمه معمولا خيلي سخت است كه بتوانيم مشكلات دنداني يا بيماري‌هاي دهان را تشخيص دهيم به خاطر اينكه ساختارهاي آناتوميك مختلفي روي يكديگر قرار مي‌گيرند و ممكن است كه خطاي تشخيص ايجاد شود. در راديوگرافي كه از سمت جانبي گرفته شده، به نظر يك قسمت كم‌رنگ (Lucency) ديده مي‌شود كه نمي‌توانيم بگوييم اين مورد لزوما به دندان نيش فك بالاي سمت راست مربوط است يا خير. ضمن اينكه در يكي ديگر از راديوگراف‌ها به نظر مي‌آيد كه اين كم‌رنگي اصلا ربطي به دندان نيش بالاي فك راست ندارد. اين را هم نمي‌توان با قطعيت گفت بنابراين نياز است كه راديوگراف‌هاي بيشتري تهيه شود. با در نظر گرفتن مجموع اين شرايط مي‌توان گفت در زمان تهيه راديوگراف و عكس‌ها التهاب دهاني يا درد براي اين گربه وجود نداشته است.»
آيا كوشكي نياز به چكاپ دنداني مجدد دارد؟
ايمان معماريان معتقد است كه چكاپ‌هاي دنداني در مورد گربه‌ساناني با اين درجه اهميت از اولويت جدي برخوردار است و به همين دليل دست‌اندركاران پروژه تكثير در اسارت سمنان بايد اين موضوع را حتما مدنظر داشته باشند. او مي‌گويد: «راديوگرافي كه ما يك‌سال پيش از حيوان گرفتيم، مربوط به يك مقطع خاص زماني است و دليل ندارد همان شرايط را حيوان الان هم داشته باشد مخصوصا با توجه به افزايش سن يا تغيير جيره غذايي ممكن است مشكلات جديدي رخ دهد.»
آذين توكلي هم در اين رابطه نظر كم و بيش مشابهي داشته و مي‌گويد: «دندان اين حيوان الان در شرايطي است كه درد دارد، هر چند كه اگر بخواهيم بر اساس ۱ تا ۱۰ درد دندانش را امتيازدهي كنيم، در ابتداي وقوع اين اتفاق دردش احتمالا حدود امتياز ۶ بوده و الان آن درد احتمالا به حدود امتياز ۴ رسيده اما درد هست و ما بازجذب ريشه را مي‌بينيم. اگر قرار باشد كه دوباره حيوان به هر دليلي گرفته شود، قطعا خيلي خوب است كه به وضعيت دندانش هم رسيدگي شود چرا كه دندان در حيات وحش بسيار اهميت دارد و مشكلات و سلامتي دندان مي‌تواند باعث كاهش طول عمر گربه‌سانان شود به همين خاطر است كه ما دندان را جزو اولويت‌هاي اول تشخيصي و درماني قرار مي‌دهيم. از ديدگاه من دندانپزشك، دندان شكسته هميشه نياز به درمان دارد و ما هميشه بايد براي دندان شكسته يك قدم درماني‌برداريم. اگر سازمان محيط زيست مانيتورينگ دايم اين حيوانات را در دستوركار دارد، بهتر است كه بحث سلامت دنداني هم پيگيري شود.»
توكلي در خاتمه مي‌گويد: «از آنجا كه در طول زمان شرايط دندان شكسته تغيير مي‌كند، در معاينات بعدي مجددا با اخذ راديوگراف‌هاي داخل دهاني مي‌توان به تصميم‌گيري نهايي براي اعمال درمان روي دندان شكسته برسيم. يكي از قدم‌ها مي‌تواند كشيدن دندان باشد كه در يك جلسه بيهوشي قابل انجام است. حال آنكه اگر قرار باشد كه اين دندان را حفظ كنيم، ممكن است نياز به ۲ يا ۳ جلسه بيهوشي داشته باشد كه البته ريسك‌هاي خودش را دارد كه بايد با مشورت با سازمان محيط زيست به نتيجه‌گيري قطعي برسيم. در مورد دلبر يكي از دندان‌هاي پيش، شكستگي مينا داشت و يك دندان پيش ديگر هم چيزي شبيه فرسايش در مينا و عاج نشان داد كه با توجه به سن او فرسايش جزيي دندان‌ها طبيعي است. ضمن اينكه در دهان هر دو ميزان متوسطي از جرم ديده شد كه در حيوانات در اسارت شايع است. به هر حال توصيه مي‌كنم معاينات دنداني اين يوزها در ليست خدمات درماني قرار گيرد. در پايان از همكاري تيمي شكل گرفته بين گروهي از متخصصان دامپزشكي و محيط زيست در اين خصوص ابراز خرسندي و قدرداني مي‌كنم.»
معماريان: از همان زماني كه كوشكي به تهران آمد، سر دندان نيش بالايي سمت راستش شكستگي داشت و نسبت به دندان نيش بالايي سمت چپش كوتاه‌تر بود. در همه معايناتي كه انجام داديم، مشخص بود كه Pulp Exposed ندارد يعني عصب و مغز دندان كه بعد از مينا قرار دارد، بيرون نيامده
توكلي: درد بر اساس آنچه انسان درك مي‌كند، تعريف شده. درد حس ناخوشايندي است كه بر اثر محرك‌هايي مختلف ايجاد و باعث بروز واكنش‌هاي احساسي مي‌شود. انساني كه قابليت تكلم دارد هم مي‌تواند به محل درد و هم به‌شدت درد اشاره كند