برنامه كمك‌هاي كوچك تسهيلات محيط زيست جهاني (GEF/SGP, Global Environment Facility/Small Grants Programme) كه زير نظر برنامه توسعه ملل متحد (United Nation Development Programme, UNDP) دنبال مي‌شود، طرحي را جهت بهبود وضعيت كوسه ماهيان و سپرماهيان خليج فارس تاييد و در دستوركار قرار داده كه به واسطه فعاليت‌هاي گسترده ميداني و مطالعاتي مي‌تواند، كورسوي اميدي براي بقاي كوسه‌ها در آب‌هاي ساحلي كشورمان باشد. «فهيرا مشايخي‌سوزايي» مديرعامل موسسه كولي‌كر خليج فارس و عضو تيم بين‌المللي الاسمو پراجكت (Elasmo Project) در ايران يكي از معدود محققاني است كه وضعيت كوسه‌ها را جدي گرفته و مطالعه روي آنها را آغاز كرده است. آنچه در ادامه مي‌خوانيد، شرح كامل گفت‌وگوي روزنامه اعتماد با اوست.
از نظر آمار صيد كوسه، كشور ما در چه رده‌اي قرار دارد؟
طبق آمار رسمي سازمان غذا و كشاورزي ملل متحد(FAO) ايران در ليست 40 كشوري قرار دارد كه بيشترين ميزان صيد كوسه ماهيان را در دنيا دارند. اين موضوع با توجه به آمار رسمي ارايه شده توسط دولت ايران به فائو در سال 2015 بوده و ميانگين صيد 13750 تن كوسه‌ماهي در سال، ايران را در رتبه 18 قرار مي‌دهد. اما توجه داشته باشيد كه اين آمار شامل صيد غيرمجاز، ثبت نشده و گزارش نشده نيست و به طور يقين در صورت لحاظ كردن مقادير مذكور، جايگاه ايران در اين رتبه‌بندي بيش از پيش ارتقا مي‌يابد.
بر اساس مطالعاتي كه انجام داديد چه گونه‌هايي از كوسه در آب‌هاي ساحلي كشور ما بيشتر صيد مي‌شوند؟
طبق بررسي‌هاي انجام شده از وضعيت صيد كوسه‌ها در استان‌هاي جنوب ايران مي‌توان گفت به ترتيب گونه‌هاي كوسه چاك لب (GREY SHARPNOSE SHARK)، كوسه شيري (MILK SHARK)، كوسه دم خالدار (SPOTTAIL SHARK)، كوسه چانه سفيد (WHITECHEEK SHARK) و كوسه نوك تيز (HARDNOSE SHARK) بيشترين ميزان صيد در اين منطقه را دارند.
اما مهم‌ترين گونه‌هاي حفاظتي در اين منطقه 3 گونه كوسه سرچكشيSCALLOPED HAMMERHEAD، GREAT HAMMERHEAD، SMOOTH HAMMERHEAD و گونه‌هاي SHARPTOOTH LEMON SHARK, HOOKTOOTH SHARK, ZEBRA SHARK و... هستند. شايان ذكر است، كوسه ZEBRA SHARK با توجه به ليست قرمز IUCN در وضعيت آسيب‌پذير قرار دارد اما خوشبختانه در جزيره قشم به طور هدف صيد نميشود. متاسفانه همان‌گونه كه مي‌دانيد صيد بي‌رويه و ناپايدار، آسيب‌هاي غيرقابل جبراني بر طبيعت و گونه‌هاي دريايي وارد مي‌كند تا جايي كه صيادان قديمي از وجود كوسه ارهAFRICAN DWARF SAWSHARK در استان‌هاي جنوب ايران به وفور ياد مي‌كنند ولي امروزه مي‌توان گفت اين گونه ارزشمند سال‌هاست در آب‌هاي اين مناطق ديده نميشود.
صيد كوسه براي تجارت باله چقدر در آب‌هاي كشور ما رايج است؟
صيد بالاي كوسه‌ها به دليل تجارت باله اين روزها زنگ خطر جدي را براي كوسهماهيان به صدا درآورده زيرا عرضه كوسه‌هاي نابالغ و كوچك، بخش اعظم كوسه‌هاي صيد شده در بازارهاي محلي را تشكيل مي‌دهد. اين مساله تهديدي جدي براي جمعيت كوسه‌هاست به خصوص با توجه به اينكه ويژگي‌هاي زيستي كوسهماهيان از جمله بلوغ ديررس، دوره طولاني بارداري، فاصله بين دو دوره بارداري و تعداد محدود زاده‌ها بر شدت اين تهديد مي‌افزايد.
براي بهبود اين وضعيت چه اقداماتي بايد صورت پذيرد؟
جهت اينكه كوسهماهيان از وضعيت در معرض خطر انقراض به يك سطح پايدار يا به عبارتي حداقل نگراني برسند در وهله نخست بايد صيد كوسهماهيان كاهش يابد. لذا در زمينه‌هاي آموزشي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي بايد به شكل قابل ملاحظه‌اي فعاليت شده و با ايجاد نگرش جديد روش‌هاي جايگزين معيشتي براي ساكنين محلي ترويج شود. با كاهش فشار صيادي، جمعيت از دست رفته كوسهماهيان تا حدودي احيا خواهد شد. با توجه به اينكه كشور عزيزمان ايران به عنوان يكي از اعضاي فعال كنوانسيون تجارت جهاني گونه‌هاي گياهي و جانوري در خطر انقراض (CITES) همواره موضوع ذخاير طبيعي را مورد توجه قرار داده و براي حفاظت از آنها در مقابل خطر انقراض تلاش كرده لذا صيد هدف‌مند كوسهماهيان در خيلي از مناطق ممنوع است و دستگاه‌هاي ذي‌ربط جرايم سنگيني را براي صيد آنها در نظر گرفته‌اند اما اين موضوع به دلايل متعدد نمي‌تواند تضمين‌كننده حفاظت از كوسهماهيان باشد و در بيشتر مواقع كوسهماهيان به صورت ضمني صيد مي‌شوند.
پيشنهاد شما براي بهبود اين وضعيت چيست؟
واقعيت اين است كه همكاري و مشاركت دانشگاه‌ها در راستاي مطالعه، ارزيابي و جمع‌آوري دقيق‌تر وضعيت آبزيان و صيد و صيادي كه به يكديگر مرتبط هستند به شدت توصيه و پيشنهاد مي‌شود. ضروري است كه سازمان‌هاي متولي از جمله سازمان شيلات كشور و سازمان حفاظت محيط زيست با دانشگاه‌ها ارتباط بگيرند و در چندين سطح از دانشگاه‌ها كمك بخواهند. همان‌گونه كه اطلاع داريد اين سازمان‌ها با تجارب زياد به صورت تخصصي روي موضوعات مربوطه كار كرده‌اند ولي به نظر مي‌رسد جهت انجام مجدد مطالعات علمي در زمينه وضعيت موجود آبزيان و كوسهماهيان به كمك دانشگاه‌ها نياز دارند تا ارزيابي دقيقي صورت گيرد چراكه در حال حاضر خيلي از مسائل در هاله‌اي از ابهام هستند و تنها صيد بي‌رويه مشاهده مي‌شود، حال آنكه به طور دقيق نمي‌توان وضعيت هر گونه را در منطقه ارزيابي كرد. علاوه بر موارد فوق پيشنهاد مي‌شود كه رسانه‌ها هر چه بيشتر به موضوع صيد و صيادي در ايران و به خصوص در حوزه كوسه ماهيان ورود كنند. حضور حرفه‌اي و كارشناسي دقيق رسانه‌ها مي‌تواند موجب كشف زواياي پنهان موضوعات مطروحه و همكاري موثر با ارگان‌هاي ذي‌ربط جهت مديريت صيد و صيادي، كمك به جامعه محلي براي صيد پايدار و در نهايت حفظ جمعيت گروه‌هاي ارزشمند در طبيعت شود.
در طرح شما چه قدم‌هايي براي حفاظت از كوسه‌ها در آب‌هاي ساحلي ايران در نظر گرفته شده است؟
در اين طرح حفاظت از تنوع‌زيستي كوسهماهيان از طريق انجام مطالعات علمي و بين‌المللي در زمينه فونستيك كوسهماهيان، داده‌هاي بيولوژيك حاصل از صيد، وضعيت صيد و صيادي، مشاركت فعال جامعه محلي، آموزش جامعه صيادي و ديگر فعاليت‌هاي مرتبط را جهت بهبود وضعيت در نظر داريم. همچنين در حوزه تخصصي فعاليت‌هاي ميداني و مطالعاتي كوسهماهيان از طريق شناسايي انواع كوسه‌هاي صيد شده در آب‌هاي استان‌هاي جنوب ايران از مشاوره علمي خانم دكتر ريما ژابادو (Rima Jabado) نايب رييس دفتر كوسهماهيان اتحاديه بين‌المللي حفاظت از طبيعت (IUCN) و بنيانگذار پروژه بين‌المللي الاسمو پراجكت (Elasmo Project) بهره مي‌گيريم.
تاكنون چه كارهايي اجرايي شده؟
در مرحله مطالعاتي و طي مدت 2 سال، بررسي كوسه‌هاي صيد شده در بازارهاي محلي، شناسايي اوليه گونه‌هاي كوسه‌ها براساس ويژگي‌هاي مورفولوژيك و اطلاعات آماري از ميزان صيد و فراواني هر گونه در فصل‌هاي مختلف را بررسي و ثبت كرديم. علاوه بر اين شناسايي مناطق حساس و زيستگاه‌هاي مهم كوسهماهيان نيز مورد بررسي قرار گرفت. اطلاعات گردآوري شده مي‌تواند جهت شناسايي گونه‌هاي مهاجر و ساكن منطقه همچنين تدوين برنامه‌هاي مديريت صيد پايدار و حفاظت از كوسهماهيان بسيار حياتي باشد. در مرحله اجرايي و عملياتي، كارهايي به منظور جلوگيري از صيد بي‌رويه و كاهش فشار صيد و صيادي روي كوسهماهيان، آموزش جامعه محلي به خصوص آموزش جامعه صيادي در زمينه اهميت حفاظت از كوسهماهيان، نقش حياتي كوسهماهيان در اكوسيستم دريايي و تاكيد بر توقف روش‌هاي صيد و صيادي مخرب آغاز شد. در اين مرحله كلاس‌هاي آموزشي مشاركتي با همكاري و حضور فعال صيادان، تعاوني‌هاي صيادي، دهياري‌ها و شوراهاي اسلامي بنادر صيادي استان‌هاي جنوب ايران برگزار شد. در فاز بعدي طرح پس از انجام مطالعات ميداني، نمونه‌برداري‌ها و بررسي فونستيك كوسهماهيان در منطقه، مفاد كنوانسيون تجارت جهاني گونه‌هاي گياهي و جانوري در خطر انقراض (CITES) و ليست قرمز اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت (IUCN Red List) هنگام برگزاري دوره‌هاي آموزشي گونه‌هاي كوسهماهيان آسيب‌پذير و در معرض خطر انقراض به جامعه محلي و صيادي معرفي شدند. همچنين مستندات آموزشي مربوطه در بين جامعه هدف به تفكيك گروه‌هاي صيادان و كودكان طراحي، تهيه و توزيع شد.
جامعه صيادي بومي چه واكنشي در برابر اين آموزش‌ها داشتند؟
در مراحل و فازهاي مختلف اجراي طرح، سطح بالاي همكاري و مشاركت جامعه محلي به خصوص جامعه صيادي جزيره قشم وجود داشت و جامعه صيادي در زمان برگزاري دوره‌هاي آموزشي با داشتن دانش بومي غني اشتياق بسيار زيادي را جهت مشاركت در برنامه‌ها و حفاظت نشان مي‌دادند كه حيرت و تعجب ما را برانگيخت.
به صورت كلي صيادان معمولا در رقابت ناسالم با ديگر صيادان جهت صيد بيشتر هستند ولي با اجراي برنامه‌ها و آموزش‌هاي مربوطه به دليل ارتباط سازنده، جلب اعتماد جامعه محلي و كيفيت دوره‌ها بر تعداد جامعه صيادي و صيادان بومي تشنه آموزش افزوده شد. در اين دوره‌ها تلاش شد كه دانش غني بومي و پيشنهادات صيادان جهت بهبود وضعيت كوسهماهيان در تمامي مراحل اجرايي و تنظيم برنامه‌هاي حفاظتي مورد توجه قرار گيرد. مخاطبين دوره‌هاي آموزشي به ويژه صيادان محلي، راهكارهاي حرفه‌اي و كاملا علمي براي مديريت صيد و صيادي در قالب دانش بومي ارايه مي‌دادند. در مجموع مشاركت جامعه محلي و ذي‌نفعان جهت موفقيت و ادامه روند فعاليت‌ها بسيار كليدي بوده و ما نيز به شدت نيازمند مشاركت جامعه محلي و حضور ذي‌نفعان بوديم. خوشبختانه جامعه محلي روز به روز و مرحله به مرحله با انرژي بالا و شوقي كه داشتند ما را براي توسعه آموزش‌ها تشويق مي‌كردند. بنابراين ما هم با اشتياق آنها انرژي بيشتري گرفته و رو به جلو پيش رفتيم.
مشاركت سازمان شيلات و سازمان محيط زيست چقدر ضروري است؟
اين كار در وهله اول مشاركت و حضور فعال سازمان شيلات كشور را مي‌طلبد و در وهله دوم همكاري تكميلي سازمان حفاظت محيط زيست و سازمان شيلات ضرورت دارد.
آموزش‌هايي هم در مدارس دنبال كرديد، اين آموزش‌ها به چه صورت بود؟
جهت نهادينه‌سازي فرهنگ حفاظت از محيط زيست براي نسل‌هاي آتي و آموزش اهميت كوسهماهيان در درياها، كلاس‌هاي آموزشي كودكان در مدارس با عنوان «كوسه‌ها را دوست بداريم» با همكاري كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، اداره آموزش و پرورش، پژوهش‌سراي دانش‌آموزي شهرستان قشم و سمن سبز كاناز بندر برگزار شد. در حوزه آموزش كودكان نيز استقبال خوبي از جانب اداره آموزش و پرورش شهرستان قشم صورت گرفت و پس از برگزاري كلاس‌ها، مديران و معلمان مدارس به دليل استقبال بسيار خوب دانش‌آموزان پيگير برگزاري جلسات بيشتر بودند. فعاليت بسيار خوب دانش‌آموزان در كلاس‌ها، پيگيري و استقبال زياد دانش‌آموزان همچنين والدين آنها جهت ادامه برگزاري كلاس‌ها به دليل اينكه والدين آنها نيز غالبا از قشر صياد بودند، تماس‌هاي تلفني مسوولان مدارس و ارايه فعاليت‌هاي مربوطه توسط دانش‌آموزان همگي موجب شد كه ما هم جهت ادامه دادن هر چه بيشتر دوره‌هاي آموزشي كودكان باانگيزه‌تر باشيم. هميشه درخواست‌هاي بيشتري جهت برگزاري كلاس‌هاي بيشتر وجود دارد و حتي خود كودكان با توجه به اينكه والدين آنها صياد هستند، ايده‌ها و افكار بسيار خوبي براي حفاظت از اين گونه‌هاي ارزشمند و پايداري سيستم بهره‌وري و بهره‌برداري از كوسهماهيان در دريا دارند.
ظاهرا مردم جزيره قشم همواره در فعاليت‌هاي زيست محيطي پيشقدم هستند، درست است؟
به طور كلي به دليل فعاليت‌هاي ارزشمند بزرگان اين مرز و بوم در دهه‌هاي اخير، آمادگي و استقبال خيلي خوبي در جامعه محلي جزيره قشم جهت انجام فعاليت‌هاي همگام با توسعه پايدار ايجاد شده به صورتي كه امروزه خود صيادان آمادگي بهره‌برداري پايدار از ذخاير آبزيان را دارند. مفاهيم ارزش دانش بومي جزيره در حوزه‌هاي صيد و صيادي و محيط زيست به دليل حضور آقاي مهندس بيژن فرهنگ‌دره‌شوري در سمت مديريت محيط زيست سازمان منطقه آزاد قشم در دهه 80 شمسي و به واسطه فعاليت‌هاي ايشان نهادينه شده و مردم به آگاهي لازم در خصوص لزوم حفظ محيط زيست توسط خودشان رسيده‌اند. در نزديك به بيش از نيم دهه فعاليت ايشان در جزيره قشم با عنايت به آگاهي‌رساني و به كارگيري دانش بومي، درك صحيح مردم نسبت به گنجينه ارزشمند دانش بومي جهت حفظ محيط زيست جزيره قشم ايجاد شده است و به واسطه پايه‌گذاري تفكر حفاظت از محيط زيست توسط مردم، تعاوني‌هاي صيادي و صيادان جزيره قشم به كرات به دليل فشار بالاي صيد به سازمان شيلات پيشنهاد اعلام دريابست را داده‌اند. اين موضوع نه تنها در كشور بلكه در دنيا نيز بي‌نظير است چراكه جامعه صيادي با توجه به فشار صيادي و برداشت بي‌رويه ذخاير درخواست اعلام دريابست را به سازمان شيلات ارايه مي‌دهد در حالي كه در ديگر نقاط دنيا، دولت و شيلات با اعمال فشار اين موضوع را پيگيري مي‌كند. از نظر من ايجاد نگرش اصولي در جامعه محلي و بلوغ جامعه، ثمره تلاش‌هاي بي‌وقفه و ارزشمند آقاي مهندس دره‌شوري است كه به رغم گذشت بيش از يك دهه از فعاليت‌هاي ايشان همچنان اثرات فعاليت‌ها و زحمات ايشان در رفتار مردم، صيادان، فعالان محلي و ريش سفيدان جزيره قشم قابل مشاهده است.
آبزيان و كوسهماهيان به كمك دانشگاه‌ها نياز دارند تا ارزيابي دقيقي صورت گيرد چراكه در حال حاضر خيلي از مسائل در هاله‌اي از ابهام هستند و تنها صيد بي‌رويه مشاهده مي‌شود، حال آنكه به طور دقيق نمي‌توان وضعيت هر گونه را در منطقه ارزيابي كرد. علاوه بر موارد فوق پيشنهاد مي‌شود كه رسانه‌ها هر‌چه بيشتر به موضوع صيد و صيادي در ايران و به خصوص در حوزه كوسه ماهيان ورود كنند.