پرواز بلند با ققنوس
فرناز حيدري
اين يادداشت به پاس جنگل‌هايي است كه نه آنچنان كه بايد قدر نهاده و نه چندان كه بايد از آنها حفاظت كرده‌ايم. در ظرف يك‌ماه گذشته آتش‌سوزي‌هاي گسترده در عرصه‌هاي طبيعي از منطقه حفاظت شده خاييز واقع در مرز استان كهكيلويه و بويراحمد آغاز و تا كوه تلخدون انديكا در استان خوزستان، كوه‌هاي سبزپوشان و ظفرآباد و روشنكوه استان فارس، بخش دهج منطقه دهستان استان كرمان، از دنا تا كوه شب بندر خمير استان هرمزگان، رشته كوه لوداب بين دهدشت و ياسوج، و نهايتا هرم لارستان بي‌امان تاخته است.
بلوط‌هاي زاگرس آرام‌آرام از داخل مي‌سوزند و اختلاف‌نظرها بر سر تعداد درخت‌هاي سوخته و وسعت مناطق آسيب ديده در حالي ادامه دارد كه آتش دامان همياران محيط زيست را هم گرفته است. خانواده‌هاي بسياري داغدار عزيزان خود هستند، آنها كه دردمندانه سوختند تا زاگرس بماند.
متاسفانه در مناطقي مانند خاييز كه جزو مناطق تحت حفاظت سازمان محيط زيست است، اين‌روزها به اندازه‌اي كمبود نيرو وجود دارد كه پاسگاه‌هاي محيط‌باني را تنها يك يا دو نفره مي‌گردانند يعني محيط‌بان تنها مي‌تواند از پاسگاهش محافظت كند نه از منطقه حفاظت شده‌اي كه از شكارچي متخلف گرفته تا دامدار براي آن مشكل‌تراشي مي‌كنند. از سوي ديگر درست است كه آتش‌سوزي در جنگل‌هايي كه در مرحله كليماكس هستند، پديده‌اي طبيعي تلقي مي‌شود اما زاگرس سال‌هاست كه به واسطه فعاليت‌هاي انساني از مرحله كليماكس فاصله گرفته و توالي اكولوژيكي را به شكلي وارونه تجربه كرده و مي‌كند؛ بلوط‌هايي كه براي خريد و فروش غيرقانوني سنجاب يا توليد ذغال يا حتي توليد مراتع بيشتر براي دام بيشتر، ساخت ويلا و توسعه باغات قطع مي‌شوند، تنها نمونه‌هايي از فعاليت‌هاي انساني هستند كه زاگرس را در برابر شعله‌هاي بي‌امان آتش بيش از آنچه كه بايد آسيب‌پذير كرده‌اند. درست است كه آتش‌سوزي يك پروسه طبيعي است كه براي هزاران سال جزئي از محيط زيست بوده و خواهد بود اما از آنجايي كه تاثيرات آتش‌سوزي در محيط پيچيده است بايد عوارض منفي و حتي مثبت آن را هر چه سريع‌تر ارزيابي كرد. فصل آتش‌سوزي، تناوب آن، نوع آتش‌سوزي و بالاخص شدت آن از جمله عوامل تعيين‌كننده در ميزان اثربخشي آتش‌سوزي‌ها هستند. بعضي آتش‌سوزي‌ها مي‌توانند در كاهش آفات از جمله قارچ‌ها و حشرات موذي موثر باشند اما بعضي آتش‌سوزي‌هاي غيرطبيعي هم به حدي مشكل‌ساز هستند كه نه‌تنها زيستگاه بلكه تنوع ژنتيكي را نابود مي‌كنند. آتش‌سوزي‌هاي مداوم طبيعي نه‌تنها مرغزارهاي بومي منطقه و تنوع گونه‌اي آنها را بهبود خواهند بخشيد بلكه حتي تا حد زيادي از شيوع آفاتي همچون علف‌هاي هرز نيز جلوگيري مي‌كنند اما وضعيت در اكوسيستم‌هايي نظير زاگرس به‌شدت متفاوت است چرا كه در چنين اكوسيستم‌هايي، آتش‌سوزي كل اكوسيستم را يك مرتبه تغيير مي‌دهد و اين تغيير در اغلب موارد مطلوب نيست و بالعكس زيان‌بخش است. كارشناسان آتش‌سوزي‌هاي طبيعي باور دارند كه مديريت صحيح آتش‌سوزي بالاخص در زيستگاه‌هاي جنگلي مي‌تواند بهترين راه‌حل جهت اعمال طرح‌هاي حفاظتي باشد چرا كه شناخت و مديريت صحيح آتش باعث تنظيم چرخه طبيعي آب، حفظ مواد غذايي و تنوع‌زيستي مي‌شود حال آنكه مديريت اشتباه آتش‌سوزي خط بطلاني خواهد بود بر هر آنچه كه طبيعت مي‌تواند به عنوان فرصت در اختيار ما قرار دهد.
ضمن اينكه از لحاظ اقتصادي نيز تاثير آتش‌سوزي‌هاي بزرگ در بخش‌هاي عمده اقتصادي منعكس خواهد شد. تازه‌ترين آمارها حاكي از آن است كه بازسازي يك هكتار جنگل سوخته مستلزم هزينه‌اي در حدود ۳۰۰۰ يورو است و همين رقم به خوبي نشان مي‌دهد كه چرا ارتقاء دانش مديريت آتش‌سوزي مساله‌اي است كه بايد در ايران جدي‌تر بدان پرداخته شود.
كارشناس ارشد مهندسي محيط زيست