نابودي 3درصد از آب پشت سد لتيان در مرز تركيه

آويده علم‌جميلي

روز گذشته 7 هزار تن هندوانه صادراتي ايران به تركيه به دليل افزايش 4برابري تعرفه و بسته شدن مرزها به خاطر شيوع كرونا امحا شد. شايد در نگاه اول موضوع تنها از بين رفتن يكي از محصولات كشاورزي كشور باشد اما در واقع مساله وراي امحاي چند هزار تن هندوانه است؛ از بين رفتن دو ميليارد ليتر يا دو ميليون مترمكعب آب كشور. آمار ارايه شده توسط وزارت جهاد كشاورزي نشان مي‌دهد در سال گذشته حدود 5 ميليارد مترمكعب محصولات آب‌بر صادر شده كه البته در شرايط تنش شديد آبي و افزايش 20درصدي مصرف روزانه آب در شرايط كرونا، مي‌تواند كاهش منابع آبي كشور را سرعت دهد.

صادرات آب‌بر‌ها افزايش مي‌يابد

با توسل به گزارش‌هاي آماري وزارت جهاد و كشاورزي مي‌توان دريافت در سال 97 حدود 536 هزار و 549 تن هندوانه از ايران به ساير كشورها صادر شده كه ارزش تقريبي آنها 98 ميليون و 972 هزار دلار بود. در سال96 صادرات هندوانه ۴۰۰ هزار و ۶۰ تن بوده كه ارزشي برابر ۷۷ ميليون و ۵۸۴ هزار دلار داشته است. اعداد مربوط به صادرات هندوانه در سال 97 نسبت به سال 96 افزايشي 37درصدي در وزن محصولات و 27درصدي در ارزش آنها داشته است. از سوي ديگر هر مترمكعب آب در بخش شهري هزار تومان و در بخش روستايي 1200 تومان هزينه دارد، بنابراين در سال‌هاي 96 و 97 هزينه آب مصرفي براي توليد هندوانه به ترتيب 440 ميليارد و 66 ميليون تومان و 590 ميليارد و 203 ميليون تومان بوده است. امحاي 7 ميليون كيلو هندوانه تنها بخشي از هزينه‌هاي تحميلي به كشور براي توليد محصولات آب‌بر است. به‌طور كلي سياست‌هاي نادرست بخش كشاورزي تنها مختص به توليد برخي محصولات آب‌بر نيست چرا كه در اين بخش سالانه بين 60 تا 65درصد از كل آب كشور مصرف مي‌شود كه البته كارايي پاييني دارد.

صادرات آب به كشورهاي پرآب

آمارهاي مربوط به صادرات محصولات كشاورزي نشان مي‌دهد كه سه كشور عراق، امارات و روسيه بزرگ‌ترين مقاصد ميوه و تر‌‌بار ايران در سال 97 است. نكته جالب اين است كه روسيه در سال 97 بزرگ‌ترين صادركننده گندم در جهان لقب گرفت كه در سال 2019 توانست توليد محصولاتش را افزايش و توليد غلات را به حدود 120 ميليون تن برساند كه درآمدي 20 ميليارد دلاري برايش ايجاد كند. با اين وجود براي محصولات كشاورزي آب‌بر مانند خيار و هندوانه از ايران واردات انجام مي‌دهد. نكته جالب ديگر در بررسي آمارهاي صادرات ميوه و تربار، حضور تركيه ديگر كشور با ظرفيت بالاي كشاورزي درميان سه مقصد بزرگ واردات ميوه و تربار از ايران است. سال گذشته ميلادي بكر پاكدميرلي، وزير كشاورزي و جنگلداري تركيه اعلام كرده بود كه كشورش در زمينه توليد و صادرات برخي محصولات كشاورزي‌، جزو چهار كشور نخست در جهان است. با اين حال برخي محصولات آب‌بر را از ايران وارد مي‌كند.

مزيت صادراتي و فشار بر منابع آبي

آمارهاي وزارت جهاد كشاورزي نشان مي‌دهد كه سالانه بيش از 5 ميليارد مترمكعب آب مجازي از طريق محصولات آب‌بري مانند هندوانه و خيار به ساير كشورها صادر مي‌شود كه عمده مقاصد اين محصولات نيز كشورهايي هستند كه توانايي و امكانات توليد اين محصولات را دارند. عيسي كلانتري، رييس سازمان حفاظت از محيط‌زيست نيز پيش‌تر گفته بود كه در شرايط محدوديت آبي خودكفايي در برخي محصولات آب‌بر مانند گندم نبايد به هر قيمتي تمام شود، چراكه در اين صورت محدوديت به تنش آبي تبديل مي‌شود. باوجود اينكه حمايت‌هايي در جهت خودكفايي در توليد برخي محصولات كشاورزي وجود دارد اما آمارهاي مصرف آب نشان مي‌دهد ممكن است به قيمت تشديد تنش آبي تمام شود.

هدايت فهمي، معاون دفتر برنامه‌ريزي كلان آب و آبفاي وزارت نيرو معتقد است بخش كشاورزي سالانه حدود 90 ميليارد مترمكعب آب مصرف مي‌كند كه 56 ميليارد مترمكعب آن از آب‌هاي زيرزميني تامين مي‌شود. با استناد به سخنان فقيهي، امحاي 7 هزار تن هندوانه به معناي ازدست رفتن 2درصد آب مصرفي بخش كشاورزي در سال 98 بوده است. هر چند پايين بودن بهره‌وري كشاورزي در ايران نسبت به ساير كشورها نيز يكي ديگر از موارد مصرف بالاي آب در بخش كشاورزي است. به عنوان مثال كارايي آب در كشور‌هاي پيشرفته بيشتر از 5 كيلوگرم بر مترمكعب است و از هر مترمكعب آبي كه به بخش كشاورزي تعلق مي‌گيرد
5.2 كيلوگرم محصول به دست مي‌آيد، اما كارايي آب در اين حدود يك كيلوگرم است. پايين بودن كارايي كشاورزي در ايران نسبت به ساير كشورها و اهتمام به صادرات محصولات آب‌بر، باعث شد تا سياست‌هاي كشاورزي و سمت و سوي آن به صرفه‌جويي داخلي و مفهوم آب مجازي تغيير كند. اما به نظر مي‌رسد در اين راه موانع گسترده‌اي وجود دارد‌، به عنوان مثال افزايش نرخ ارز و بي‌ثباتي آن‌ در سال‌هاي اخير، مزيت‌هاي صادراتي را نيز به همراه داشته كه اين موضوع مي‌تواند به افزايش توليد محصولات كشاورزي بدون توجه به بهره‌وري آب در كشور بينجامد. نتيجه تلاطم‌هاي ارزي نه فقط بر قيمت محصولات داخلي كه بر افزايش استفاده غيرقانوني از ذخاير آب كشور نيز هويداست. مدعاي اين گزاره در افزايش استفاده سطح زير كشت هندوانه در سال‌هاي 96 و 97 و با افزايش نرخ ارز است.

با دو ميليون مترمكعب آب چه كالاهايي توليد مي‌شود؟

سد كرج كه اولين سد چندمنظوره ايران است، در حال حاضر حدود 181 ميليون مترمكعب و سد لتيان نيز 61 ميليون مترمكعب آب دارند. امحاي 7 هزار تن هندوانه ايراني در تركيه به معناي ازدست رفتن 1.1درصد از ذخيره آب سد كرج و 3درصد از آب‌هاي پشت سد لتيان است. براي بزرگي اين عدد بايد بدانيد كه براساس گفته هاي محمدرضا بختياري، مديرعامل شركت آبفاي استان تهران تهراني‌ها پيش از رسيدن به پيك گرما و در شرايط كرونا حدود سه ميليون و 700 هزار متر مكعب يا 1.3 برابر درياچه چيتگر آب مصرف كرده اند. با دو ميليون مترمكعب آب مي‌توان يك ميليون و 538 هزار كيلو نان‌، 130 تن گوشت گوساله و 588 هزار و 235 كيلوگرم برنج ايراني توليد كرد. ارقام گفته شده و مقايسه توليد با ساير محصولات نشان مي‌دهد كه امحاي هندوانه‌ها كه به معناي هدررفت دو ميليارد ليتر آب است‌، مي‌توانست صرف توليد برنج شود. تمام كالاهاي صنعتي و كشاورزي به ميزان مشخصي آب براي توليد نياز دارند كه در كشورهاي توسعه‌يافته بر اين اساس برنامه‌ريزي مي‌شود تا چه چيزي توليد شود و چه چيزي با واردات تامين شود. در اين كشورها تلاش عمده اين است كه كالاهايي صادر شوند كه با كمترين ميزان آب توليد شده‌اند. اما در ايران، نتيجه سياست‌هاي نادرست كشاورزي و توليد محصولاتي كه درنهايت به درآمدي ختم نمي‌شوند‌، بر هم خوردن تعادل زيستي و افزايش تنش آبي است. همين امر مي‌تواند سبب مهاجرت به شهرهاي پرآب، افزايش بيكاري و مناقشات اجتماعي شود. در چنين شرايطي بايد به جاي سياست‌هاي انتقال آب و دامن زدن به حواشي ناگزير آن‌، به سمت استفاده از منابع آب جايگزين، تغيير الگوي كشت و اعمال صحيح سياست‌هاي آب مجازي رفت.