بازرسي بصري ايمن
مهرداد پشنگ‌پور
پرواز منظم شماره ١١٥٢ هواپيمايي ماهان در روز حادثه از مبدا تهران به مقصد بيروت در حال پرواز بر آسمان سوريه (مسير پروازي) بوده كه در آسمان كشور سوريه و ظاهرا در بخشي كه تحت اشغال ارتش ايالات متحده امريكاست، با تهديد و مزاحمت دو فروند جنگنده ارتش ايالات متحده امريكا روبه‌رو مي‌شود. واقعه مزبور موجب مي‌شود تا تعدادي از مسافران به دليل مانورهاي هواپيماي مسافري جهت تامين امنيت مسافران متحمل جراحاتي شوند. متعاقب اين مزاحمت پس از ساعاتي سكوت بخشي از ارتش ايالات متحده امريكا كه در منطقه حضور دارد مسووليت اين اقدام را تحت عنوان «بازرسي ايمني بصري» عهده‌دار شود.
پروازهاي منظم يا سيستمي
پروازهايي كه تحت عنوان منظم، سيستمي يا برنامه‌اي شناخته مي‌شوند به پروازهايي مي‌گويند كه شركت‌هاي هواپيمايي در برنامه‌هاي معمولا طولاني خود دارند. اين‌گونه پروازها، برنامه و ساعت معين شده‌اي دارند و غالبا براي دوره‌هاي طولاني‌مدت برنامه‌ريزي شده‌اند. غالب پروازهاي تجاري- مسافري جمهوري اسلامي ايران مانند ايران‌اير و ماهان‌اير از جمله پروازهاي سيستمي يا منظم هستند. يعني پروازهايي كه زمان دقيق و مسير پروازي آنها از قبل مشخص و معين لست.
مقررات هوانوردي بين‌المللي تلاش بسيار كرده و دارد تا سلامت پروازهاي غيرنظامي در قلمرو كشورهاي عضو را فراهم كند. اين بخش از مقررات به دليل نوع در زمره قواعد آمره است و لذا رعايت و اجراي آنها هميشه جنبه حداقلي دارد؛ به اين معنا كه دولت‌هاي عضو و حتي غير عضو از اين مقررات مصون نيستند و بايد حداكثر تلاش خود را براي اجراي هر چه بهتر و تمام‌تر اين قواعد به منظور تامين و تضمين سلامت جان مسافران به عمل آورند. ايمني پرواز در قلمرو حاكميت كشورها نيز به همين دليل هم در زمره حق و هم مسووليت كشورهاست؛ يعني هر دولت-كشوري موظف است مسير پروازي هواپيماهاي مسافري را برقرار كند. به همين دليل تمام كشور‌هايي كه كنوانسيون شيكاگو را امضا كرده‌اند و نيز كشورهاي عضو ايكائو موظفند در كوتاه‌ترين زمان ممكن هر گونه خطر احتمالي را كه ممكن است امنيت پرواز و ايمني عمليات هوايي غيرنظامي را مورد تهديد قرار دهد به ويژه در مناطقي كه در آن درگيري است را در قلمرو هوايي خود تامين كنند. اين وضعيت يعني وجود خطر براي پروازهاي غيرنظامي تكاليفي را بر اساس پيوست ١٠٠٨٤ در مورد «راهنماي ارزيابي خطر براي عمليات هوايي غيرنظامي در مناطق درگير يا نزديك به مناطق خطرناك» مقرراتي در نظر گرفته است. به موجب اين مقرره در مناطقي كه در‌گيري‌هاي نظامي يا تروريستي اتفاق افتاده يا ممكن است كه در هر زمان و مكان هواپيما‌ها و خطوط هوايي مورد تهديد قرار گيرد، دولت‌ها و شركت‌هاي هواپيمايي وظيفه دارند كه براي كاهش خطر‌هاي پروازي همكاري كنند و اطلاعات را با يكديگر در ميان بگذارند و از ايمني پروازهاي غيرنظامي مطمئن شوند. به اين ترتيب اطلاعات پروازهاي برنامه‌ريزي شده يا منظم حسب مقررات مرتبط با هوانوردي بين‌المللي در اختيار تمام نيروهاي نظامي حاضر در منطقه درگير جنگ يا فعاليت‌هاي تروريستي قرار دارد و چنانكه گفته شد به دليل ويژگي پروازهاي غيرنظامي الزام دارد كه نيروهاي نظامي از برنامه اين پروازها مطلع باشند.
امنيت پروازهاي تجاري
پرواز شماره ١١٥٢ هواپيمايي ماهان بي‌هيچ درنگ در زمره هواپيماهاي غيرنظامي و پروازهاي تجاري منظم محسوب مي‌شود. متاسفانه رهگيري اين نوع هواپيما‌ها از طرف نيروي‌هاي مسلح به ويژه توسط نيروهاي نظامي ملي به جهت تامين امنيت قلمرو هوايي و اخطار به هواپيماهاي وارد شده به منطقه پروازي ممنوع فجايع بسياري را موجب شده است. بدون ضرورت به ترتيب دادن انواع مقررات بين‌المللي حسب مدلول صريح و بدون تفسير مقررات بين‌المللي هوانوردي هر گونه تهديد و تجاوز و رهگيري هواپيماي غيردولتي كه هواپيماي مسافري برجسته‌ترين مصداق آن است، ممنوع است. مطابق با اين قواعد حتي رهگيري هواپيماي مسافري بايد به گونه‌اي باشد كه زندگي افراد داخل هواپيما و ايمني هواپيما به خطر نيفتد. ايمني عام است و اطلاق دارد لذا هر عمل و اقدامي كه منجر به بروز و تحميل ضايعه‌اي براي سرنشينان شود مصداق به مخاطره انداختن زندگي افراد و موجب مسووليت عامل است. امنيت هواپيماهاي غير دولتي و مسافري استثناهايي هم دارد؛ مثلا نمي‌توان از اين هواپيما‌ها براي مقاصدي غير از آنچه معمول است، استفاده كرد و هر گونه استفاده نظامي يا براي چنين اموري ممنوع است. كشورهاي عضو پيمان شيكاگو به دليل حاكميت خود مي‌توانند شرايط و مقررات خاصي از جمله اعلام منطقه پرواز ممنوع را بدون تبعيض نسبت به تمام اطراف اعلام كنند همين طور مسوول هر گونه تعرض و تهديد به هواپيماي غيرنظامي در محدوده حاكميت سرزمين و قلمرو هوايي خود هستند.
موقعيت هواپيماي ماهان
ظاهرا هواپيماي مسافري شركت هواپيمايي ماهان از بخشي از آسمان كشور سوريه در حال طي كردن مسير پروازي خود بر فراز منطقه التنف سوريه كه تحت اشغال ارتش ايالات متحده امريكا تحت عنوان ائتلاف ضد داعش قرار دارد، بوده است. اين هواپيما آنچنان كه معلوم است حامل مقامات دولتي و سران كشور نبوده كه در اين حالت هواپيما تحت شرايط خاص مي‌تواند در زمره هواپيماي دولتي قرار گيرد ليكن كماكان امكان تهديد يا حمله نظامي به آن ميسر نيست مگر از سوي دولت سرزميني كه هواپيما بر فراز سرزمينش در حال پرواز است؛ حتي در اين شرايط نيز اين اقدام منوط به رعايت تشريفات و شرايطي است. صرف‌نظر از مقررات خاص موجود در حقوق بين‌الملل هوايي مقررات خاص منشور ملل متحد و روح حاكم بر تمام اين مقررات هرگونه توسل به زور را عليه اعضاي ملل متحد ممنوع مي‌كند، بنابراين ولوحضور مقامات بلندپايه دولتي، دليل موجهي براي مزاحمت و تهديد هواپيماي حامل مسافر به نحوي كه ايمني مسافران به خطر بيفتد، نمي‌شود.
در نتيجه:
نخست: پرواز شماره ١١٥٢ هواپيمايي ماهان در زمره پروازهاي غيرنظامي و غيردولتي بوده است.
دوم: پرواز مزبور حسب قواعد هوانوردي بين‌المللي و سازمان بين‌المللي هواپيمايي كشوري يك پرواز غيرنظامي است.
سوم: توسل به هر نوع تهديد و مزاحمت به هواپيماي غيرنظامي ممنوع است. نزديكي به هواپيماي مسافري به گونه‌اي كه مجبور به تغيير ناگهاني مسير پروازي شود مي‌تواند تهديد بالقوه و حسب مورد بالفعل عليه ايمني و زندگي مسافران باشد.
چهارم: حضور مقامات دولتي در يك پرواز منظم و سيستمي موجبي نيست براي تلقي آن به عنوان پرواز دولتي و در معرض تهديد قرار دادن هواپيماي تجاري.
پنجم: اصطلاح «بازرسي ايمني بصري» تاثيري بر ماهيت اقدام مخاطره‌آميز هواپيماي نظامي نمي‌گذارد. دولت ايالات متحده امريكا براي توجيه سرنگوني هواپيماي ايرباس ادعا‌هاي مشابه داشت.
سوءاستفاده از هواپيماي غيرنظامي و غيردولتي در قالب يك خطر حمله قريب‌الوقوع حتمي غيرقابل دفع مي‌تواند تحت شرايط خاص در قالب دفاع مشروع، دليل تعرض و حمله به آن هواپيما باشد. در غير اين صورت هرگونه عمل متضمن خطر عليه هواپيماي مسافري ممنوع است.
ششم: دولت سوريه براي اين اقدام داراي مسووليت است و ادعاي تحت اشغال بودن رافع مسووليت نيست. دولت سوريه مي‌توانست و بايد با توجه به اصل حاكميت در صورتي كه قادر به كنترل محدوده اشغالي از سرزمينش نيست اعلام منطقه پرواز ممنوع كند. اين مسووليت نافي مسووليت عامل نيست.
هفتم: اقدام جنگنده‌هاي F15 ايالات متحده امريكا خلاف قواعد مسلم هوانوردي بين‌المللي كشوري و منشور ملل متحد است. منشور ملل متحد استفاده از هر گونه دور عليه اعضا را ممنوع و غيرقانوني مي‌داند.
هشتم: كشور صاحب هواپيماي جنگنده داراي مسووليت مطلق است. يعني صرف‌نظر از هر گونه زيان، محض در معرض تهديد قرار دادن ايمني هواپيماي مسافري كه در قالب يك پرواز منظم در مسير بين‌المللي پروازي-كشوري در حال پرواز بوده، موجب مسووليت است.
نهم؛ جمهوري اسلامي بايد در اين خصوص به مراجع بين‌المللي مرتبط و در صورت لزوم به ديوان بين‌المللي دادگستري براي طرح مسووليت مراجعه كند و اقدام حقوقي لازم را در اسرع وقت به عمل آورد.
دهم: طرح و اقامه مسووليت بين‌المللي دولت صاحب جنگنده و دولت سرزميني (بدون ملاحظه‌هاي سياسي خاص) براي ايران مي‌تواند منافع ارزشمندي را هم از حيث سياسي و هم حقوقي فراهم آورد.
يازدهم: ارجحيت منافع ملي ايجاب مي‌كند ملاحظات سياسي خاص بين جمهوري اسلامي ايران و سوريه مانع از مطالبه حقوقي عليه اين كشور نشود. آثار چنين مطالبه‌اي حتي براي دولت سوريه مفيد واقع خواهد شد.
سخن آخر اينكه؛ آنچه در مورد شركت هواپيمايي ماهان از سوي دولت ايالات متحده امريكا اظهار مي‌شود و همين اظهارات و ادعا‌ها موجب تحريم يك‌جانبه اين كشور قرار گرفته، مادام كه از سوي مراجع بين‌المللي صلاحيت‌دار تاييد و تصديق نشده است، اقدام تهديدآميز عليه يك هواپيماي مسافري را توجيه نمي‌كند.