ليبي بر سر دوراهي سازش
اردوان اميراصلاني
مدت 6 سال است كه اوضاع در ليبي پيچيده است و در هفته‌هاي اخير رو به وخامت گذاشته است. روندي كه از ژانويه گذشته با تهاجم تركيه در حمايت از دولت وفاق ملي فائز السراج عليه نيروهاي ژنرال حفتر تحت حمايت مصر و امارات متحده عربي آغاز شد و اكنون به يك نقطه بحراني مشهود رسيده است. اين بحران در اطراف پايگاه‌هاي ژنرال حفتر در شرق ليبي، شهر ساحلي سيرته و منطقه جوفرا كه موانع راهبردي براي دسترسي به ميادين و تاسيسات نفتي منطقه هستند، آشكارتر است. نيروهاي وابسته به ژنرال حفتر با مشاركت مزدوران شركت امنيتي روسي «واگنر» كه از پيمانكاران امارات نيز هستند، سعي دارند كمتر در مواضع ژنرال حفتر وارد درگيري شوند. بر خلاف آن به دنبال تصويب دخالت نظامي تركيه در ليبي توسط پارلمان اين كشور، تركيه براي حمايت از دولت وفاق ملي در بازپس‌گيري مناطق تحت كنترل ژنرال حفتر اقدام به اعزام نيرو و تجهيزات نظامي به ليبي كرده است. در نتيجه اين پيشروي تمركز اصلي شبه نظاميان روي كنترل شرق كشور است. شهر ساحلي سيرته يكي از دروازه‌هاي ورودي به ميادين نفتي و از پايگاه‌هاي مهم نيروهاي حفتر است. اگر چه اين منطقه هنوز تحت كنترل ارتش ملي ليبي و مزدوران روسي و در انتظار نيروهاي پشتيبان است، ولي منطقه جوفرا كه مقر پايگاه هوايي بزرگي است در حال پاكسازي توسط نيروهاي دولت وفاق ملي است. به دست گرفتن كنترل اين منطقه كه داراي ذخاير نفتي با ارزشي است، تشديد نبرد طرفين در هشت ماه گذشته را توجيه مي‌كند. در ماه ژانويه نيروهاي وابسته به ژنرال حفتر توسط محاصره جلوي صادرات نفت را گرفتند و دولت وفاق ملي را به استفاده از درآمدهاي نفتي براي تامين اعتبار جهت مداخله تركيه در ليبي متهم كردند. علاوه بر كاهش قيمت‌هاي جهاني، توليد نفت در ليبي به يك‌دهم يعني 100 هزار بشكه در مقابل يك ميليون بشكه قبل از محاصره كاهش يافته است. با اين حال، نيروهاي وابسته به ژنرال حفتر عقب ننشستند. دولت طرابلس با تكيه بر پيروزي‌هاي هشت ماه اخير و با اطمينان از پيروزي كامل، به عنوان پيش‌شرط درخواست آتش‌بس كامل و ترك پايگاه‌هاي تحت كنترل ژنرال حفتر را مطرح كرده است.
در حالي كه به نظر نمي‌رسد تركيه تمايلي به درگيري در اين مناطق را داشته باشد، مصر بيشتر درگير جنگ شده است. در تاريخ 20 جولاي پارلمان مصر اعزام نيرو به خارج از كشور براي محافظت از امنيت ملي در برابر شبه نظاميان مسلح و عناصر تروريستي خارجي به ويژه در مرزهاي غربي را تصويب كرد. قاهره براي مشروعيت بخشيدن به اين دخالت خارجي احتمالي از حمايت پارلمان مصر در 13 جولاي رسما خواستار مداخله شد و نيز از درخواست روساي قبايل شرق ليبي برخوردار است. از اين‌رو، هرگونه پيشرفت نيروهاي تركيه در مركز و شرق ليبي از نظر قاهره عبور از «خط قرمز» و توجيهي براي اعزام نيرو در نظر گرفته مي‌شود.
دولت طرابلس ضمن رد اين تصميم آن را غيرقانوني، عمل خصمانه، مداخله مستقيم و اعلان جنگ در نظر مي‌گيرد.
در اين مرحله، كاهش درگيري‌ها تنها راه جلوگيري از ورود ليبي به يك جنگ همه‌جانبه است، اما هنگامي كه هر يك از طرفين بر موضع خود پافشاري مي‌كنند، آيا اين امر امكان‌پذير است؟ با تحميل پيش‌شرط آتش‌بس كه براي ژنرال حفتر غير قابل قبول است، طرابلس بيش از هر چيز به دنبال كسب مشروعيت براي خودداري از مذاكره و ادامه مداخله نظامي است. در حالي كه تركيه و روسيه با حضور خود در ليبي در تلاش براي تقويت حوزه نفوذ خود در شرق مديترانه هستند، اين مساله براي مصر و متحدان عرب آن كشور يعني عربستان سعودي، امارات و اردن معناي كاملا جديدي به خود مي‌گيرد. از نظر آنان، كشور ليبي در اشغال نيروهاي تركيه و مبارزان سوريه‌اي طرفدار آنكارا كه همگي از حاميان اخوان‌المسلمين هستند، تهديد مستقيم براي امنيت داخلي مصر و خطري براي بر هم زدن موازنه منطقه در خاورميانه به شمار مي‌آيد. فرانسه با وجود موضع محتاطانه و مبهم در مورد درگيري ليبي، به نوبه خود نگران عواقب اين درگيري در مديريت جريان‌هاي مهاجرتي است. ليبي و كشور همسايه چاد مانعي بر سر راه كشورهاي جنوب صحراي آفريقا به حساب مي‌آيند. با اين حال، يك درگيري عمومي عواقب اقتصادي و انساني جدي در بر خواهد داشت. برقراري چرخه جديد خشونت نه تنها جمعيت غير نظامي را به خطر مي‌اندازد بلكه به تاسيسات نفتي نيز آسيب مي‌رساند. در نتيجه با كاهش منابع درآمد اقتصاد متزلزل ليبي ضعيف‌تر خواهد شد. اما پيامدهاي اين ماجرا فقط محلي نيستند. در حال حاضر به نظر مي‌رسد كه فقط امارات متحده عربي قصد دارد آنكارا و طرابلس را متقاعد كند كه عمليات نظامي در شرق ليبي مستلزم هزينه مالي قابل توجهي است. در واقع چنين درگيري براي مصر نيز خطرناك خواهد بود. آيا اين كشور كه در حال حاضر در مرزهاي شرقي شرايط ديپلماتيك حساسي با اتيوپي در مورد سد رنسانس دارد، قادر به اداره يك جبهه ديگر در مرزهاي غربي خواهد بود؟ استقرار نيرو در حوالي سيرته و جوفرا در 1000 كيلومتري مرز نيازمند تداركات پرهزينه است. به نظر كارشناسان نظامي، مصر تنها قادر به محافظت از مرزهاي خود با ليبي است اگرچه احتمال مداخله در سطح وسيع‌تر را نمي‌توان ناديده گرفت. اين جنگ آشكارا غيرقابل كنترل بايد زمينه دستيابي به يك توافق براي خروج نظاميان از مركز و شرق ليبي و نيز يك توافق نفتي با پشتيباني ايالات متحده، سازمان ملل و شركت ملي نفت را فراهم كند. بر اساس اين توافق مديريت حوزه‌هاي نفتي به نيروهاي حفتر واگذار مي‌شود و شركت ملي نفت شفافيت استفاده از درآمدهاي نفتي را تضمين مي‌كند. اين توافق آتش‌بس در سيرته و جوفرا و خروج نيروهاي بيگانه از كشور را نير تصريح مي‌كند. البته چنين توافقي فقط تا حدي انتظارات طرفين را برآورده مي‌كند و اين دقيقا تعريف سازش است. اولين قدم براي دستيابي به يك توافق نظامي و سياسي جامع با هدف اتحاد مجدد كشور، علاوه بر محافظت دولت وفاق ملي از تهاجم از سوي شرق و احياي اقتصاد كشور، جلوي هزينه‌هاي گزاف نظامي براي مصر و متحدانش را نيز خواهد گرفت. هنوز مشخص نيست آيا تركيه كه قبل از هر گونه مذاكره‌اي با ژنرال حفتر مصمم به احياي قدرت دولت وفاق ملي در سراسر ليبي است، تغيير موضع خواهد داد يا خير؛ اگرچه عدم توازن نيرو در ليبي پذيرفته نيست و بيانگر ادامه جنگ است. با وجود تشديد تنش‌ها، در صورت حمايت هم‌پيمانان هر يك از طرفين، مسير ديپلماتيك براي جلوگيري از درگيري‌هاي منطقه‌اي هنوز باز است.