چكاندن اشتباهي ماشه
آرمين منتظري
اين روزها در حالي كه همه ما سرگرم انتخابات جنجالي رياست‌جمهوري امريكا بوده‌ايم، آذربايجان و ارمنستان، دو كشور همسايه ايران به روي يكديگر سلاح كشيده‌اند. آماري كه از تلفات دو طرف گزارش شده به بيش از 150 نفر رسيده است. دعواي طرفين بر سر يك منطقه خودمختار به نام قره‌باغ است كه 150 هزار نفر جمعيت دارد. جنگ پديده شومي است اما هر پديده‌اي به‌خصوص اگر جنگ باشد تبعات ژئوپليتيكي خود را نيز دارد. در اين ميان دو كشور روسيه و تركيه بيش از ديگر كشورها در معرض قرار گرفتن در متن اين تحول قرار دارند. تركيه همواره با ارمنستان بر سر رخداد نسل‌كشي ارامنه مشكل داشته است. در آن سو ارمنستان از شركاي قديمي و سنتي روسيه محسوب مي‌شود. بنابراين به هيچ عنوان بعيد نيست كه اين جنگ موجب شود تركيه و روسيه در دو سوي ماجرا رودرروي هم قرار بگيرند. تركيه پيش‌تر اعلام كرده با توسل به همه ابزار‌ها از آذربايجان حمايت خواهد كرد و ارمنستان نيز اعلام كرده آماده است در صورت لزوم از روسيه كمك نظامي درخواست كند. اين دومين‌بار در سال جاري ميلادي است كه ارمنستان و آذربايجان رودرروي هم قرار مي‌گيرند. آخرين‌بار اوايل تابستان بود كه دو كشور درگيري نظامي با هم داشتند كه به كشته شدن دست‌كم 16 سرباز انجاميد. در اين درگيري يكي از ژنرال‌هاي عاليرتبه آذربايجان نيز كشته شد. راز فهم درگيري اين دو كشور با نگاه به نقشه منطقه حل خواهد شد. درگيري دو كشور در اوايل تابستان بسيار عجيب بود چراكه مكان اين درگيري به لحاظ جغرافيايي به هيچ عنوان در نزديكي قره‌باغ نبود. انتظار اين بود كه اگر هم قرار است درگيري صورت گيرد اين درگيري در اين منطقه كه از اواخر دهه 80 ميلادي يكي از نقاط حساس قفقاز جنوبي بوده، صورت گيرد. در آن زمان هم، مثال حالا، معلوم نبود كه كدام طرف درگيري را آغاز كرده است و هدفش از آغاز درگيري چه بوده. اما اين بار درگيري دو كشور شديد‌تر است و توجه جهان را به خود جلب كرده است. البته اين منطقه حتي در زمان آرامش نيز آن‌قدر مملو از احساسات قوي ملي‌گرايي- هم در آذربايجان و هم در ارمنستان- بوده كه خيلي سخت است بخواهيم بگوييم كدام طرف درگيري را آغاز كرده است و حقيقتا در منطقه چه مي‌گذرد. با در‌نظر گرفتن اهميت توجه به خطر افزايش تنش‌ها به واسطه اشتباهات احتمالي يكي از طرفين يا خودسري برخي نيروها و فرماندهان نظامي هر دو كشور، باز هم بايد گفت كه در شرايط زماني فعلي هيچ يك از طرفين از اين درگيري نفعي نخواهند برد. اين درگيري حتي سودي براي كشورهايي نظير تركيه و روسيه نيز نخواهد داشت. در واقع زمان آغاز درگيري بدترين زماني بود كه مي‌شد تصورش را كرد. وانگهي اگر قرار بود اين درگيري تبديل به يك جنگ تمام‌عيار شود ارمنستان به جاي آنكه بگويد «اگر نياز شد آماده است از روسيه كمك نظامي بخواهد»، اعلام مي‌كرد از روسيه كمك نظامي درخواست كرده است و در آن سو تركيه نيز اعلام نمي‌كرد «حاضر است با توسل به هر ابزاري از آذربايجان دفاع كند» بلكه در نخستين گام نيروهايش را به منطقه اعزام كرده و تحركات نظامي صورت مي‌داد. بنابراين صورت‌مساله و آنچه از ادبيات رهبران كشورها مي‌توان برداشت كرد اين است كه اين درگيري قرار نيست به جنگي تمام‌عيار تبديل شود. علاوه بر اين تركيه اخيرا تصميم‌هايي اتخاذ كرده كه در راستاي تطبيق دادن آنكارا با شرايط در شرق مديترانه ارزيابي مي‌شود. طي هفته‌هاي اخير تركيه سعي كرده تنش‌ها را در شرق مديترانه كاهش دهد. منطقه‌اي كه تنش‌هايش كمتر از درياي جنوبي چين نيست! تركيه در نخستين گام قبول كرده با يونان مذاكره كند و اعلام كرده تمايل دارد مديترانه آبراه صلح باشد. تركيه حتي پيشنهاد كرده نشستي با حضور رهبران اتحاديه اروپا برگزار كند تا در آن روابط تركيه و اتحاديه اروپا بازسازي دوباره‌اي را تجربه كند. بنابراين درگيري نظامي آذربايجان و ارمنستان به هيچ وجه در شرايط زماني فعلي
در راستاي منافع تركيه نيست و تركيه نمي‌تواند و نمي‌خواهد با يك دست چند هندوانه بردارد. تركيه و روسيه به لحاظ ژئوپليتيكي رقيبان قديمي يكديگر هستند. در يك سو رجب طيب اردوغان با بحران اقتصادي و جنگ نيابتي در شمال سوريه و ليبي دست و پنجه نرم مي‌كند. در ديگر سو ولاديمير پوتين نيز با موج دوم شيوع ويروس كرونا مواجه است و به شدت در تلاش است الكساندر لوكاشنكو، ديكتاتور بلاروس را در قدرت نگه دارد.
بنابراين در حال حاضر بعيد است شاهد درگيري تمام‌عيار ميان آذربايجان و ارمنستان باشيم بلكه تركيه و روسيه سعي خواهندكرد از قدرت نفوذ خود استفاده كرده و شرايط را حداقل براي كوتاه‌مدت آرام كنند. كيفيت روابط عملگرايانه اردوغان و پوتين نيز نشان مي‌دهد كه طرفين قادر به اين كار هستند و احتمالا درك مشتركي در اين خصوص دارند. سرنگوني جنگنده روسي به دست تركيه در آسمان سوريه در سال 2015 طرفين را به رويارويي نظامي نكشاند حالا چرا بايد در اين شرايط زماني خاص دو كشور به خاطر آذربايجان و ارمنستان وارد رويارويي شوند؟ بحران ناگورنو و قره‌باغ بحراني است كه همه دوست دارند در حال حاضر آن را زير قالي پنهان كنند خصوصا در ميانه همه‌گيري كرونا، تركيه و روسيه آن‌قدر با مشكلات متعدد مواجه هستند كه نخواهند مشغوليت جديدي براي خود ايجاد كنند. اما نبايد از اين نكته غافل شد كه با توجه به سابقه رفتار آذربايجان و ارمنستان طي سال جاري ميلادي احتمالا چنين درگيري‌هايي ميان دو كشور در سال‌هاي پيش رو بيشتر خواهد شد. جنوب قفقاز منطقه‌اي واسط است و در نقطه تلاقي اسلام و مسيحيت قرار گرفته است. علاوه بر اين با نگاهي به نقشه مي‌توان دريافت اين منطقه توسط تعداد زيادي از قدرت‌هاي منطقه‌اي به لحاظ سياسي و فرهنگي احاطه شده است. اين منطقه مانند مناطقي نظير امريكاي مركزي، شرق آفريقا، بالكان، آسياي مركزي و درياي جنوبي چين از جمله مناطقي است كه رقابت‌هاي سياسي ميان قدرت‌ها در آن هرگز پايان نخواهد يافت و بلكه بيشتر نيز خواهد شد.