ايران براي آتش‌بس در قره‌باغ ساز و كار جديدي پيشنهاد مي‌دهد
تكرار تجربه موفق آستانه
شهاب شهسواري
سومين تلاش براي ايجاد آتش‌بس در قره‌باغ هم ناموفق بود. بعد از دو بار تلاش ناموفق روسيه، اين بار نوبت امريكايي‌ها بود تا با دعوت از وزراي خارجه ارمنستان و آذربايجان و اعلام يك توافق آتش‌بس جديد، بخت خود را در ميدان قفقاز جنوبي بيازمايند. آتش‌بسي كه از ۸ صبح روز دوشنبه آغاز شده بود، كمتر از ۲۴ ساعت دوام آورد. درگيري‌هايي كه قرار بود دوشنبه قطع شود، همچنان ميان نيروهاي جمهوري آذربايجان، جمهوري ارمنستان و جدايي‌طلبان منطقه قره‌باغ ادامه دارد. در اين ميان، با شكست تلاش‌هاي روسيه و امريكا براي پايان درگيري‌ها، ايران تلاش خود را براي ايجاد يك ساز و كار منطقه‌اي براي آتش‌بس آغاز كرده است. وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران، محمدجواد ظريف، از همان روزهاي ابتدايي آغاز درگيري‌هاي اخير ميان ارمنستان و آذربايجان تلاش‌هاي خود را براي ميانجيگري ميان دو طرف آغاز كرد. ظريف در گفت‌وگو با همتايان آذري، ارمني و همچنين در تماس‌هايي با همتايان ترك و روس خود، برنامه‌اي براي ايجاد يك سازوكار منطقه‌اي با هدف ميانجيگري ميان دو طرف جنگ قره‌باغ مطرح كرد. سازوكاري كه بيش از هر چيز مشابه روند گفت‌وگوهاي صلح سوريه در قزاقستان، موسوم به روند آستانه است، جايي كه همكاري سه‌جانبه ايران، تركيه و روسيه، براي نخستين بار موفق شد آتش‌بسي مطمئن و پايدار در خاك سوريه بعد از دست‌كم ۶ سال جنگ خانمان‌سوز ايجاد كند. حالا سيد عباس عراقچي ديشب بعد از بازديد از مناطق مرزي ايران كه در هفته‌هاي گذشته به دليل درگيري‌ها ميان جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان آسيب ديده‌اند، به باكو سفر كرد. وي پس از باكو به مسكو، ايروان و آنكارا سفر خواهد كرد تا در مورد ابتكار ساز و كار منطقه‌اي ايران براي حل و فصل مساله قره‌باغ با مقام‌هاي آذربايجان، ارمنستان، روسيه و تركيه رايزني كند.
آغاز تحركات ديپلماتيك ايران
صبح سه‌شنبه، سيد عباس موسوي، سفير جمهوري اسلامي ايران در جمهوري آذربايجان با انتشار پيامي در حساب كاربري خود در شبكه اجتماعي توييتر خبر داد: «سيد عباس عراقچي به عنوان فرستاده ويژه رييس‌جمهوري اسلامي ايران امشب در صدر هياتي به باكو سفر مي‌كند.» سفير ايران در باكو افزود: «عراقچي قرار است فردا در خصوص آخرين تحولات روابط دوجانبه، درگيري‌هاي جاري در منطقه و ابتكار ايران براي حل مناقشه و ساير موضوعات با مقامات ارشد جمهوري آذربايجان گفت‌وگو و رايزني كند.» ساعتي بعد، سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت امور خارجه ضمن تاييد اين خبر، از پنج مقصد سيد عباس عراقچي، معاون سياسي وزير امورخارجه در اين تور ديپلماتيك خبر داد. سخنگوي وزارت امور خارجه، عراقچي، به عنوان فرستاده ويژه جمهوري اسلامي ايران و به منظور پيشبرد ابتكار ايران براي حل مناقشه قره‌باغ و درگيري‌هاي به وقوع پيوسته بين جمهوري آذربايجان و جمهوري ارمنستان خبر داد. وي افزود: «عراقچي علاوه بر حضور در مناطق مرزي و اطلاع از آخرين شرايط ميداني سفرهايي را به باكو، مسكو، ايروان و آنكارا در برنامه خواهد داشت.»
موقعيت ويژه ايران در قبال مساله قره‌باغ
ايران هر چند طي سه دهه جنگ ميان همسايگان شمالي‌اش تلاش كرده تا موضع ميانه‌روانه‌اي داشته باشد و دو طرف را به خويشتنداري و حل مناقشه از طرق گفت‌وگو تشويق مي‌كرد. با اين حال، بدون ترديد مي‌توان گفت ايران تنها طرف ثالث در اين درگيري است كه مستقيما از اين جنگ خسارت ديده است . نه تنها ناامني در مرزهاي ايران آثار ناگزيري در داخل خاك ايران دارد، مسائلي مانند شهادت ديپلمات‌هاي ايراني و خانواده‌هاي‌شان در حمله به يك هواپيماي ايراني و آسيب‌هاي حاصل از حملات تصادفي طرفين به خاك ايران، از جمله مسائلي است كه ايران را به شدت نسبت به شعله‌ور شدن مجدد درگيري در قره‌باغ حساس كرده است. عراقچي اما قبل از سفرش به باكو، به استان اردبيل رفت تا از مناطق مرزي ايران كه فاصله چنداني با ميدان نبرد ارمنستان و آذربايجان ندارند، بازديد كند. نزديكي سرزمين ايران به درگيري‌هاي دو جمهوري قفقاز جنوبي باعث شده است كه ايران عملا تنها طرف ثالثي باشد كه به صورت مستقيم از اين درگيري‌ها آسيب ديده است. در طول هفته‌هاي گذشته چندين خمپاره و گلوله توپ دو طرف درگيري در خاك ايران فرود آمده و باعث خساراتي براي روستاها و شهرهاي مرزي ايران در استان‌هاي اردبيل و آذربايجان شرقي شده است. جمهوري اسلامي ايران، دست‌كم دو بار به طرفين درگيري قره‌باغ در مورد بي‌احتياطي و آسيب به ايرانيان هشدار داده است.
عراقچي، ديروز بعد از ورود به استان اردبيل براي بازديد از مناطق مرزي گفت: «جمهوري اسلامي ايران روي رودخانه مرزي ارس ابنيه آبي و برقي مهمي دارد و در جريان اين سفر موقعيت مرز و ابنيه مورد بازديد قرار خواهد گرفت.» وي بيان كرد: «براي جمهوري اسلامي ايران امنيت مناطق مرزي، سدها و ابنيه مرزي بسيار مهم و خط قرمز بوده و نبايد در جريان مناقشه دو همسايه شمالي آسيبي به آنها وارد شود.» معاون سياسي وزير امور خارجه گفت: «در جريان سفر به مناطق مرزي استان‌هاي اردبيل و آذربايجان شرقي در اين زمينه مذاكره و بحث و تبادل نظر خواهد شد.»
ابتكار ايران چه ويژگي‌هايي دارد؟
آتش‌بس رسمي ميان جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان، ۲۶ سال پيش با ميانجيگري گروه مينسك، تحت نظارت سازمان امنيت و همكاري در اروپا آغاز شده بود. گروه مينسك تاكنون با رياست مشترك روسيه، فرانسه و امريكا اداره شده است، اما بهرغم تلاش‌هاي جداگانه هر سه كشور براي برقراري آتش‌بس در درگيري‌هاي اخير، هيچ يك موفق به توقف جنگ نشده‌اند. اين بار ايران با پيشنهاد ايجاد يك ساز و كار منطقه‌اي به جاي ساز و كارهاي تحت سلطه قدرت‌هاي جهاني وارد گود ميانجيگري شده است. به اعتقاد تهران، ساز و كار منطقه‌اي به اين دليل كه طرفين ميانجي، همگي در موضوع مورد مناقشه منافعي احتمال دارند، احتمال موفقيت بيشتري دارد. تهران پيشنهاد داده است كه ايران، روسيه و تركيه، مسووليت وساطت ميان باكو و ايروان را بر عهده بگيرند. عراقچي قرار است در سفرش به پايتخت‌هاي چهار كشور، چارچوب نقشه ايران براي مذاكرات را به اطلاع شركاي اين سازوكار جديد برساند. ايران، تركيه و روسيه، بهرغم همه فراز و نشيب‌ها، در ساز و كار آستانه براي آتش‌بس در سوريه، همكاري موفقي داشتند و حالا ايران به دنبال اين است تا از تجربه موفق قبلي در همكاري منطقه‌اي براي كمك به حل مسائل قره‌باغ استفاده كند.
شكست آتش‌بس امريكايي
دوشنبه شب، نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان با انتشار پيامي در حساب كاربري شبكه اجتماعي توييتر كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا را خطاب قرار داده بود، از شكست تلاش‌هاي بين‌المللي براي ايجاد آتش‌بس در قره‌باغ خبر داد. پاشينيان نوشت: «مي‌خواهم اعلام كنم كه تلاش‌هاي جامعه بين‌الملل كه اين بار با وساطت امريكا براي ايجاد آتش‌بس شكل گرفت، ناموفق بوده‌اند. امروز بر اثر استمرار بمباران منطقه آرتساخ، تعدادي غيرنظامي كشته و زخمي شدند.» «ظهراب منتساكانيان» وزير خارجه ارمنستان و «جيحون بايراموف» وزير خارجه آذربايجان روز شنبه در واشنگتن با ميانجيگري استيون بيگون، معاون وزير خارجه امريكا، بر اجراي مفاد آتش‌بس بشردوستانه دو هفته قبل از آنكه در مسكو منعقد شده بود، تعهد داده بودند. اما اين آتش‌بس هم مانند دو آتش‌بس قبلي كه از ۱۸ روز پيش تاكنون ميان دو كشور اعلام شده است بعد از ساعتي شكسته شد. جمهوري آذربايجان مدعي است كه نيروهاي مسلح ارمنستان حملات خود را در نقاط دورتر از قره‌باغ در شهرها ي تووز و ترتر ادامه مي‌دهند و ارمنستان هم باكو را متهم كرده كه حتي براي يك لحظه هم حملات توپخانه‌اي به قره‌باغ را متوقف نكرده است.
علي‌اف: آتش‌بس مستلزم تعهد ارمنستان به خروج از خاك آذربايجان است
رييس‌جمهور آذربايجان كه چندان از وساطت‌هاي خارجي در قضيه قره‌باغ راضي نيست، روز دوشنبه آب پاكي را روي دست مسكو، پاريس و امريكا ريخت. او اعلام كرد كه دولتش ديگر تن به آتش‌بسي كه باعث استمرار وضع موجود شود، نخواهد داد. او همچنين امريكا، فرانسه و روسيه را متهم كرد كه آذربايجان را تحت فشار گذاشته‌اند كه وضع موجود را به عنوان واقعيت قبول كند. الهام علي‌اف روز دوشنبه در سخناني كه به صورت زنده و مستقيم از تلويزيون دولتي آذربايجان پخش شد، به شدت از فعاليت‌هاي سه كشوري كه رياست مشترك گروه مينسك را بر عهده دارند، انتقاد كرد. علي‌اف تاكيد كرد كه فرانسه، امريكا و روسيه به صورت انحصارطلبانه بر گروه مينسك سلطه يافته‌اند و قصد دارند كه آذربايجان را وادار كنند شرايط موجود را بپذيرد. وي تاكيد كرد كه تنها راه‌حل دايمي براي پايان درگيري‌ها در قره‌باغ، تعهد ارمنستان به خروج از خاك آذربايجان و برنامه زمان‌بندي براي پايان اشغالگري است. وي با اشاره به اينكه ارمنستان هنوز هيچ برنامه‌اي براي خروج از مناطق اشغالي در خاك جمهوري آذربايجان اعلام نكرده است، تاكيد كرد: «در اين شرايط اگر چه آتش‌بس ادامه يابد و باز هم وضعيت راكد باقي بماند، اين شرايط براي ما قابل قبول نيست چراكه ارمنستان با استفاده از آتش‌بس نيروهاي خود را دوباره بسيج و مسلح مي‌كند تا سياست‌هاي اشغالگري خود را ادامه دهد.» علي اف همچنين با اشاره به اينكه در مذاكرات اخير واشنگتن توافق شده تا وزيران امور خارجه جمهوري آذربايجان و ارمنستان در آينده نزديك در ژنو ديدار كنند، افزود: «من مخالف مذاكرات نيستم ولي با توجه به اينكه در ۲۸ سال گذشته مذاكرات بي‌هدف زيادي انجام شده است، مذاكرات پيش‌رو بايد نتيجه‌بخش باشد.»
محمدجواد ظريف: حضور تروريست‌هاي تكفيري را در مرزهاي خود تحمل نمي‌كنيم
محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران، عصر سه‌شنبه در حاشيه جلسه‌اش با نمايندگان مجلس شوراي اسلامي در مورد ماموريت سيد عباس عراقچي در تور ديپلماتيك به چهار كشور روسيه، آذربايجان، ارمنستان و تركيه تاكيد كرد: «طرحي را جمهوري اسلامي ايران براي حل دايمي بحران قره‌باغ جمهوري اسلامي ايران تهيه كرده و با تصويب مقام‌هاي عالي كشور، امروز و فردا اين طرح مطرح خواهد شد.» ظريف اصول اين طرح را بر پايه تماميت ارضي آذربايجان، حفظ مرزهاي بين‌المللي، گفت‌وگوي ديپلماتيك و جلوگيري از حضور تروريست‌ها در منطقه توصيف كرد و گفت: «ديپلماسي فعال جمهوري اسلامي ايران بر اساس اصل حفظ تماميت ارضي آذربايجان و حل مناقشه از طريق صلح‌آميز و تغييرناپذيري مرزهاي بين‌المللي تهيه شده است. يك نگراني ديگر هم در مورد حضور تروريست‌هاي تكفيري و گروه‌هاي تروريستي ديگر در منطقه وجود دارد كه در اين مورد هم جمهوري اسلامي ايران مواضعش را با شفافيت بيان و تاكيد كرده كه چنين حضوري را در مرزهاي خود تحمل نخواهد كرد.»