نگاهي به اظهارات دو كارگردان تئاتر كه تجربه مشترك اجراي نمايش آنلاين دارند
مسير ارتباط با مخاطب مسدود نيست
بابك احمدي
بلافاصله پس از شيوع كرونا يا به قولي ويروسي شدن وضعيت، انواع نگراني بين هنرمندان تئاتر شيوع پيدا كرد. چراغ موسسه‌هاي آموزشي خاموش و سالن‌هاي تئاتر از همهمه تماشاگران خالي شد؛ اين يعني حذف امكان درآمدزايي و مختل شدن حيات روزمره يك جمعيت پرشمار. از اين زمان به بعد اينستاگرام و ديگر پلتفرم‌هاي پخش آنلاين به محل بحث و جدل در اين باره بدل شد كه «چه بايد كرد؟» صف موافقان و مخالفان شكل گرفت، عده‌اي گفتند تئاتر بدون صحنه و اجرا بدون حضور تماشاگر بي‌معني است، گروه ديگر اعتقاد داشتند در جهان امروز و گسترش تكنولوژي‌هاي نوين، اجراي تئاتر تنها شامل اشكال گذشته نيست و بايد به دستاوردهاي پايان قرن بيستم و حال و هواي ابتداي قرن بيست‌و‌يكم نيز توجه داشت. اين ماجرا البته در حد فضاي مجازي باقي ماند و تا اين لحظه امكان گفت‌وگوي جدي در اين باره به وجود نيامده است؛ در اين ميان يك گروه سوم هم وجود داشت كه مي‌گفت حالا تا به مختصات اجراي آنلاين برسيم، اكران آنلاين همين فيلم‌تئاترها را سفت بچسبيم بلكه درآمدي كسب شد. در نهايت هر دو رويكرد با سد محكم شوراي ارزشيابي و نظارت اداره كل هنرهاي نمايشي و سازمان سينمايي مواجه شدند.
در اين مورد اخير- فيلم‌تئاتر- كار بالا هم گرفت، جمعيتي به موسسه عرضه‌كننده عمده فيلم‌تئاترها حمله كردند كه «چرا قراردادهاي ما پر از حفره است؟» و گروهي هم خطاب به وزير ارشاد نامه نوشتند كه «آقا شما را به خدا ما را بيش از اين مميزي! نكنيد.» نامه موسوم به «250 هنرمند تئاتر» و درخواست آنها خطاب به سازمان سينمايي در خصوص كوتاه آمدن از بررسي مجدد فيلم‌تئاترهايي كه نمايش رسمي آنها قبلا از سوي اداره كل هنرهاي نمايشي، مجوز دريافت كرده و روي صحنه اجرا شده بود بر آتش حاشيه دميد. نكته اينجاست كه هر چه از روزهاي ابتدايي شروع قرنطينه و شيوع بيماري فاصله گرفتيم، زبانه آتش و عطش اجراي تئاترآنلاين خوابيد؛ ديگر از تب و تاب اوليه خبري نبود. درست مثل اتفاقي كه در ماجراي مميزي فيلم‌تئاترها رخ داد؛ اوج و فرود ناگهاني بدون ميانه‌روي.
ويژگي‌اي كه از تصميم‌هاي نسنجيده بين هنرمندان در موقعيت‌هاي بحراني حكايت داشت و به اين پرسش دامن زد كه آيا نبايد شاهد باشيم قشر به اصطلاح اهل مطالعه و انديشه قدري سنجيده‌تر رفتار كند؟ در هر صورت بين تمام مدعيان درنهايت دو كارگردان دست به كار شدند و گام عملي برداشتند. البته پيش از اينها گروه ديگري فستيوال تئاتر آنلاين! برگزار كرد ولي به هر روي درباره پرسش پيش آمده و تجربه اجراي آنلاين با آريان رضايي گپ و گفتي كرده‌ايم. همزمان كيومرث مرادي در اين باره با خبرگزاري دانشجويان صحبت كرد كه ضميمه شد.
رضايي كه همين چندي قبل نمايش «مرجان» را طي 3 روز با ايفاي نقش الهام پاوه‌نژاد اجرا كرد در پاسخ به پرسش «اعتماد» تاييد مي‌كند كه معمولا بخشي از هنرمندان و فضاي تئاتر تحت تاثير جو و اتفاق‌هاي ناخواسته قرار مي‌گيرند. «ما از روزهاي ابتدايي شيوع ويروس كرونا دست به كار شديم و دو نمايش‌آنلاين يكي با حضور افشين هاشمي و ديگري با حضور نسيم ادبي اجرا كرديم. همان زمان هم عده‌اي به ما مي‌گفتند تحت تاثير جو قرار گرفته‌ايم كه دست به چنين اقدامي زده‌ايم؛ حالا با گذر زمان بيشتر مشخص مي‌شود اتفاقا انتخاب اشتباه نداشتيم و اين دوستان بودند كه تحليل اشتباه و رويكرد احساسي در پيش گرفتند. در همين اوضاع و با وجود اظهارنظرهاي متفاوت ما كار خودمان را پيش برديم و تلاش كرديم، اجراي سوم كاستي‌هاي دو اجراي ابتدايي را نداشته باشد.» كارگردان نمايش «مرجان» علاوه بر اين در صحبت‌هايش مسائل كيفي و فني مانند تفاوت كيفيت بازيگري روي صحنه و بازي در برابر دوربين نمايش آنلاين نيز اشاره مي‌كند. موردي كه به گفته او از همان روزهاي اول توجه عوامل گروه را به خود جلب كرده است؛ «به اين فكر كرديم كه بازيگري در تئاترآنلاين قطعا بايد با ايفاي نقش بازيگر در برابر دوربين كارگردان سينما يا اصطلاحا بازي مقابل دوربين تفاوت داشته باشد، اما به هر حال شناخت چنداني هم وجود نداشت و بايد در اين باره مطالعه مي‌كرديم. كمااينكه كارگردان و بعضي گروه‌ها در كشورهاي ديگر چنين تجربه‌هايي داشتند و ما آن تجربه‌ها را هم مرور كرديم. خوشبختانه نرم‌افزارهاي ارتباطي و پخش آنلاين مثل پلتفرم zoom كمك شاياني بود چون اجازه مي‌داد به آرشيو جالبي از اجراهاي آنلاين گروه‌هاي تئاتري كشورهاي ديگر دسترسي داشته باشيم.»
رضايي كه در ماجراي مميزي «فيلم‌تئاتر»ها از پيشگامان جمع‌آوري امضا بود درباره برخورد احساسي هنرمندان با اين وضعيت، چنين اتفاق‌هايي را زاييده روحيه قشر هنري و امري طبيعي مي‌داند؛ «برخورد احساسي هنرمندان با وضعيت پيش آمده امري طبيعي است چون آنها با سوداي مال‌اندوزي و تجارت وارد اين حيطه نمي‌شوند؛ فاكتور علاقه و عشق در فعاليت هنري به خصوص تئاتر يك عنصر تعيين‌كننده است. بنابراين وقتي در شرايطي قرار مي‌گيرند كه امكان دسترسي به اين عشق و علاقه مسدود مي‌شود، اعتراض مي‌كنند و به طور طبيعي احساس هم چاشني كار مي‌شود. ما درگذشته نيز تجربه اعتراض به شكلي از فعاليت تئاتري را تجربه كرده‌ايم. مثلا فراموش نمي‌كنيم وقتي محمد يعقوبي تصميم گرفت نمايش‌هاي خود را بازتوليد كند، عده‌اي از هنرمندان جامعه تئاتر او را به رفتار كاسب‌كارانه متهم كردند اما مدتي بعد همان افراد چند باره نمايش‌هاي‌شان را به اجرا گذاشتند.»
اين كارگردان جوان درباره امكانات و تهديد‌هايي كه اجراي آنلاين در اختيارش مي‌گذارد به مسائل فني و كمبودهاي موجود در كشور اشاره كرد. كاستي‌هايي كه احتمالا كاربران متعدد فضاي مجازي بارها با آنها مواجه شده‌اند؛ «متاسفانه در ايران با دو مشكل روشن مواجه هستيم كه دست ما را براي گسترش تجربه اجراي آنلاين بسته است، نخست سرعت پايين اينترنت و پهناي باند كه مثلا اجازه نمي‌دهد از چند دوربين و حضور چند بازيگر در برابر دوربين استفاده كنيم(اين اتفاق منجر به قطعي ارتباط با تماشاگر خواهد شد) و دوم اينكه گروهي از مخاطبان درخصوص كار با پلتفرم‌هاي نوين ارتباطي دچار مشكل‌اند. البته اين مساله تا حدي جهاني است. مثلا كار كردن با همين نرم‌افزار zoom همه جاي جهان براي يك گروه سني خاص دشوار است به اين ترتيب علاوه بر اينكه گروهي از مخاطبان خود را از دست مي‌دهيم، تجربه‌هاي متفاوت هم تا حدي ناممكن مي‌شود.» رضايي معتقد است، مجموعه چنين كمبودهايي امكان تجربه شيوه‌هاي متنوع اجراي نمايش آنلاين را از گروه دريغ مي‌كند؛«مدتي قبل اجراي تعاملي يك گروه امريكايي را ديدم كه تلاش داشت از تكنيك‌هاي آگوستوبوآل و به مشاركت طلبيدن تماشاگر در محيط آنلاين استفاده كند. كاري كه اگر امكانات اجازه دهد ما قطعا انجام مي‌دهيم ولي در حال حاضر بايد به اين فكر كنيم كه اين فضاي تازه چه زيبايي‌شناسي پيشنهاد مي‌دهد. بيشتر گروه‌هاي تئاتر اروپايي فعلا روي اين نكته اتفاق نظر دارند كه نبايد و نمي‌توان زيبايي‌شناسي سالن نمايش را به فضاي آنلاين انتقال داد ولي در عين حال معتقدند اين وضعيت فضاي زيبايي‌شناختي خاص خودش را مي‌سازد، من هم سعي دارم با مطالعه تجربه‌هاي موجود از طريق اينترنت همگام با آنچه تئاتر حال حاضر پيشنهاد مي‌دهد، حركت كنم. استفاده از كروماكي در نمايش «مرجان» بر همين مبنا اتفاق افتاد كه بتوانيم فضاي متفاوتي ايجاد كنيم.»
اما كيومرث مرادي در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا بيش از صحبت درباره تجربه اجراي پرفورمنس آنلاين «آنتيگونه» و مختصات نمايش‌آنلاين ترجيح داد درباره وضعيت شغلي هنرمندان، فعالان خصوصي، فضاي ساختاري وزارت ارشاد يا نهادهايي مانند تلويزيون كه مي‌توانست در دوران سخت كمك حال نمايشي‌ها باشد، صحبت كند. يعني بيشتر به «زيست روزمره» توجه نشان داد. او در آغاز درباره تجربه اجرايي‌اش مشابه آنچه آريان رضايي هم تشريح كرد به تجربه هنرمندان ديگر كشورها پرداخت. به طور طبيعي وقتي از فعاليت هنرمندان داخلي خبري نباشد، راه گريزي نيست؛«از زمان شيوع كرونا در بسياري از كشورها كارگردانان به ويژه كارگردانان هنري اثري از خود يا نمايشنامه‌اي از ديگران را به صورت آنلاين اجرا كرده‌اند و حتي برخي ديگر، نمايش‌هاي خود را به صورت رايگان يا با قيمتي كه از سوي تماشاگر تعيين شده است در يوتيوب قرار داده‌اند و هر تماشاگر بسته به علاقه و شرايط اقتصادي خود، مبلغي را بابت تماشاي آن نمايش پرداخته است. جريان غالب تئاتر در اروپا مي‌كوشد با چنين اقداماتي، زيست اين هنر را تداوم ببخشد تا سنت تئاتر ديدن در دوران كرونا از ميان نرود و رابطه تماشاگر و تئاتر خدشه‌دار نشود.»
مرادي در اين گفت‌وگو، گوشزد كردن ضرورت و اهميت «تجربه تماشاگري» را هدف خود از اجراي آنلاين دانست؛«تئاتر خصوصي ما اين روزها به شدت تحت فشار است. بسياري از تماشاخانه‌هاي خصوصي بايد اجاره بپردازند و اين در حالي است كه هيچ درآمدي ندارند. متاسفانه ما هم عادت بدي داريم و آن اينكه خيلي زود به شرايط تازه خو مي‌گيريم و وضعيت قبلي را به فراموشي مي‌سپاريم. بنابراين، اين نگراني جدي وجود دارد كه عادت تماشاي تئاتر در ما از بين برود و گسستي عميق بين سالن‌هاي تئاتر و تماشاگر ايجاد شود. برخي از اين تفاوت‌ها خوب است مانند پايبندي بيشتر به بهداشت ولي از سوي ديگر بي‌اعتمادي تماشاگران به سالن‌هاي تئاتر و سينما، خطري است كه در همه كشورها احساس مي‌شود.»
اين كارگردان معتقد است در تئاتر به صورت همه‌جانبه‌اي «انديشمندانه رفتار نشده است» و مسوولان تقريبا شناختي از اين هنر ندارند؛«همين كه به مسوولان هنري از مشكلات جامعه تئاتري مي‌گويي، بي‌درنگ پاسخ مي‌دهند، بازيگران كه همه سر سريال و فيلم سينمايي هستند ولي اصلا به اين نكته حياتي فكر نمي‌كنند همه عوامل تئاتر كه بازيگران نيستند، آن خيل عظيم پشت صحنه تئاتر را نمي‌بينند ضمن اينكه همه بازيگران تئاتر هم كه در پروژه‌هاي تصويري كار نمي‌كنند. تئاتر براي بسياري از آنان تنها منبع درآمد است.»
كارگردان پرفورمنس آنلاين «آنتيگونه» در ادامه بحث قديمي يا به بيان بهتر «زخم كهنه» بي‌توجهي صداوسيما به تئاتر را پيش مي‌كشد؛«از گفتن اين جملات بسيار غمگينم ولي فكر مي‌كنم تنها يك نهاد مي‌توانست و مي‌تواند به تئاتر و موسيقي كمك كند و آن هم صداوسيماست كه نمي‌دانم چه مشكلي با اين حوزه‌ها دارند. البته من بي‌اعتنايي آنان را به حساب نبود اشراف كافي بر اين حوزه‌ها مي‌گذارم. چه ايرادي دارد كه تلويزيون ما با اين همه شبكه‌اي كه دارد، هفته‌اي يك يا چند بار نمايش و برنامه‌هاي زيبا در حوزه تئاتر و موسيقي پخش كند ولي متاسفانه در مديريت صداوسيما نوعي اضطراب و ترس سنتي از چيزهاي ساختگي وجود دارد كه برايم بسيار عجيب است.»
مرادي با ابراز تاسف از اينكه تلاش‌هاي ساليان اخير براي تعريف تئاتر به عنوان شغل به نتيجه نرسيده و هنرمندان كماكان درگير مسائلي مانند بيمه و نظير آن هستند «خانه تئاتر» را مسوول پيگيري و ساماندهي اين اوضاع دانست؛«از دوره اصلاحات تا امروز اين دغدغه بوده كه تئاتر به عنوان شغل تعريف شود ولي هنوز به نتيجه نرسيده و حتي موسسه‌اي كه براي سر و سامان دادن به اموري مانند بيمه تاسيس شده، خودش هم دچار مساله است. مادامي كه هنر در ذهن دولتمردان ما به عنوان يك كار دوم يا سوم ديده شود و براي اشتغال اين بدنه، برنامه‌اي نداشته باشيم وضع همين است. تا زماني كه ساختارهاي فكري و اجرايي را در حوزه فرهنگ و هنر تغيير ندهيم هر روز نظاره‌گر اين حفره‌هاي بزرگ هستيم و در وضعيتي مانند كرونا بار ديگر همه اين واقعيت‌هاي تلخ به صورت‌مان مي‌خورد و خود را نشان مي‌دهد.» به هر ترتيب آنچه كاملا روشن و قابل مشاهده به نظر مي‌رسد اينكه قرار است سكوت مديران و مسوولان دولتي نسبت به امروز و فرداي هنرمندان ادامه‌دار شود. تعطيلي‌ها هفته به هفته اعلام و اعمال مي‌شود و در اين بين فقط حيات حرفه‌اي و معيشت هنرمندان تئاتر و سينماست كه بايد تعطيل بماند. اما در شرايطي كه مساله اصلي يعني شيوع بيماري و بي‌اهميت معيشت مردم(اينجا جمعيت چندهزارنفري تئاتر) در نظر دولت اهميت چنداني ندارد بالاخره بايد راهي براي ادامه فعاليت، متناسب با شرايط كنوني انديشيده شود. جامعه تئاتري مي‌تواند و بايد هر چه سريع‌تر راهي براي برقراري دوباره ارتباط با جامعه و مخاطب جست‌وجو كند، امري كه با توجه به خلاقيت شگفت‌انگيز نسل جوان و امكانات تكنولوژيك موجود چندان دور از ذهن نيست. بايد اميد داشته باشيم كه با عبور از روزهاي پراضطراب اوليه حالا آرام آرام رفتار معقول‌تر با برنامه‌ريزي بهتر در ميان تئاتري‌ها بروز و ظهور پيدا كند.
آريان رضايي: برخورد احساسي هنرمندان با وضعيت پيش‌آمده امري طبيعي است، چون آنها با سوداي مال‌اندوزي و تجارت وارد اين حيطه نمي‌شوند؛ فاكتور علاقه و عشق در فعاليت هنري به خصوص تئاتر يك عنصر تعيين‌كننده است. بنابراين وقتي در شرايطي قرار مي‌گيرند كه امكان دسترسي به اين عشق و علاقه مسدود مي‌شود، اعتراض مي‌كنند و به‌طور طبيعي احساس هم چاشني كار مي‌شود. ما درگذشته نيز تجربه اعتراض به شكلي از فعاليت تئاتري را تجربه كرده‌ايم. مثلا فراموش نمي‌كنيم وقتي محمد يعقوبي تصميم گرفت نمايش‌هاي خود را بازتوليد كند، عده‌اي از هنرمندان جامعه تئاتر او را به رفتار كاسب‌كارانه متهم كردند اما مدتي بعد همان افراد چندباره نمايش‌هاي‌شان را به اجرا گذاشتند.
كيومرث مرادي: تئاتر خصوصي ما اين روزها به‌شدت تحت فشار است. بسياري از تماشاخانه‌هاي خصوصي بايد اجاره بپردازند و اين در حالي است كه هيچ درآمدي ندارند. متاسفانه ما هم عادت بدي داريم و آن اينكه خيلي زود به شرايط تازه خو مي‌گيريم و وضعيت قبلي را به فراموشي مي‌سپاريم. بنابراين اين نگراني جدي وجود دارد كه عادت تماشاي تئاتر در ما از بين برود و گسستي عميق بين سالن‌هاي تئاتر و تماشاگر ايجاد شود. برخي از اين تفاوت‌ها خوب است مانند پايبندي بيشتر به بهداشت ولي از سوي ديگر بي‌اعتمادي تماشاگران به سالن‌هاي تئاتر و سينما، خطري است كه در همه كشورها احساس مي‌شود.