مسير پرپيچ وخم ديپلماسي ميان ايران و امريكا
ولي نصر
با اينكه جو بايدن صراحتا اعلام كرده در صورت راهيابي به كاخ سفيد مسير تعامل با ايران را در پيش مي‌گيرد، اما او براي اين كار بايد از مسير پرپيچ‌وخمي عبور كند. روابط ايران و امريكا به بن‌بست رسيده است. واشنگتن در ماه سپتامبر تلاش كرد با تمديد تحريم‌هاي تسليحاتي سازمان ملل عليه ايران توافق هسته‌اي برجام را به‌طور كامل نابود كند، اما اين اقدام كه آخرين تلاش دولت ترامپ براي اعمال فشار حداكثري بر ايران بود، با شكست روبه‌رو شد. اروپايي‌ها تهران را قانع كردند از خود «صبر راهبردي» نشان دهد، يعني نه با امريكا تعامل داشته باشد و نه به اقدامات آن واكنش نشان دهد. پيش‌بيني مي‌شود اين صبر تا پس از اعلام نتايج انتخابات امريكا ادامه داشته باشد.
سناريوهاي محتمل در صورت پيروزي ترامپ
اين امكان وجود دارد كه ترامپ براي بار دوم در انتخابات رياست‌جمهوري پيروز شود. در اين صورت، ايران با دو سناريو مواجه مي‌شود: يكي اينكه ترامپ سياست فشار حداكثري خود را ادامه دهد. اما اين احتمال نيز وجود دارد كه ترامپ با رفع نگراني‌هايش در خصوص انتخابات، بر ميراث رياست‌جمهوري خود متمركز شود و راهبرد ديپلماتيك قانع‌كننده‌اي را براي تعامل با ايران اتخاذ كند. مسير اول منجر به درگيري علني دو كشور مي‌شود. با اين حال، اين احتمال نيز وجود دارد كه ايران مجبور شود براي پايان دادن به فشارهاي اقتصادي وارد تعامل با دولت ترامپ شود. البته ايران به احتمال زياد تنها به گفت‌وگوهاي غيرمستقيم براي كاهش تنش رضايت خواهد داد.
ترامپ به دنبال گفت‌وگوي مستقيم و يك توافق بزرگ با ايران است، اما او نيز مجبور مي‌شود حداقل در ابتدا، به گفت‌وگوي غيرمستقيم از طريق يك واسطه رضايت بدهد تا بدين وسيله به بن‌بست حاصل از فشار حداكثري و ترور سردار قاسم سليماني پايان بخشد. در تهران، بسياري تصور مي‌كنند ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه تنها كسي است كه هم ترامپ و هم رهبر جمهوري اسلامي به او اعتماد دارند و مي‌تواند چنين نقشي را ايفا كند.
سناريوهاي محتمل در صورت پيروزي بايدن
اگر جو بايدن بتواند در انتخابات پيروز شود، انتظار مي‌رود دولت او همان مسيري را طي كند كه در ماه سپتامبر در يك مقاله و مصاحبه با سي‌ان‌ان عنوان كرده بود: بازگشت امريكا به برجام و كسب اطمينان از پايبندي كامل ايران به اين توافق. پس از آن، امريكا خواستار مذاكره بر سر گسترش دامنه برجام مي‌شود و تلاش مي‌كند به توافقي دست يابد كه ديگر مسائل امنيت منطقه‌اي را نيز شامل شود. بسياري در واشنگتن اين رويكرد را بيش از حد خوشبينانه مي‌دانند و پيش‌بيني مي‌كنند كنگره و متحدان امريكا در خاورميانه با آن مخالفت كنند يا از بايدن بخواهند با استفاده از اهرم فشاري كه ترامپ به وجود آورده است، از ايران بيشترين امتياز ممكن را بگيرد. اين بحث‌ها به مذاق تهران خوش نيامده است: محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه و مجيد تخت‌روانچي، سفير ايران در سازمان ملل، مي‌گويند ايران انتظار دارد به خاطر ضرر اقتصادي كه پس از خروج امريكا از برجام متحمل شده است، غرامت دريافت كند.
يكي از عوامل تعيين‌كننده اين است كه بايدن با چه اختلافي پيروز شود. پيروزي بايدن با اختلاف كم - و افزايش تعداد نمايندگان جمهوري‌خواه در مجلس نمايندگان يا حفظ كرسي‌ها در مجلس سنا - و در ادامه فاصله زماني 3 نوامبر (روز انتخابات) تا 20 ژانويه (روز تحليف رييس‌جمهور جديد) كه همه منتظرند دولت جديد كار خود را آغاز كند، قدرت بايدن براي اتخاذ اقدامات جسورانه در حوزه سياست خارجي را به شدت محدود مي‌كند. در اين صورت، كاخ سفيد ترجيح مي‌دهد موضع سياسي بي‌خطري را در قبال ايران اتخاذ كند. با اين حال، ايده بايدن براي بازگشت به برجام به شرط پايبندي ايران به اين توافق، فرآيند زمانبري محسوب مي‌شود و در اين مدت، برجام همچنان در لبه پرتگاه قرار خواهد داشت و احتمال تعميم آن به ديگر مسائل يا پرداختن به مسائل موشكي و منطقه‌اي بسيار بعيد خواهد بود. نتيجه اين مي‌شود كه امريكا همچنان به تحريم‌ها متكي مي‌ماند و ايران نيز به نقض «خط قرمزهاي» واشنگتن و فشار بر امريكا در منطقه براي كسب امتياز ادامه خواهد داد.
از سوي ديگر، اگر بايدن با اختلاف زياد پيروز شود و دموكرات‌ها بتوانند به تعداد نمايندگان خود در مجلس نمايندگان و حتي در سنا بيفزايند، در آن صورت رييس‌جمهور جديد از همان آغاز كار، جاي زيادي براي مانور خواهد داشت. بايدن در اين صورت در جايگاهي قرار مي‌گيرد كه مي‌تواند براي عمل به وعده خود مبني بر بازگرداندن امريكا به برجام جلوي كنگره و متحدان امريكا بايستد. با وجود نگراني‌هايي كه در مورد اهداف ايران وجود دارد، برجام دستاورد دوران اوباماست و ترامپ دقيقا به همين دليل آن را تضعيف كرده است. بازگشت به اين توافق به خوبي نشان مي‌دهد بايدن به دنبال بازيابي ميراث اوباماست. او حتي مي‌تواند بازگشت امريكا به برجام و توافق آب و هوايي پاريس را به طور همزمان اعلام كند.
توقف «كامل» سياست‌هاي دولت قبل؟
اين نتيجه كه در واشنگتن به آن بازگشت «كامل» دو طرف به توافق گفته مي‌شود، مثبت‌ترين سناريوي احياي برجام و آماده‌سازي شرايط براي گسترش ابعاد آن است. هر چه «عمل به تعهدات در صورت پايبندي طرف مقابل» زودتر اتفاق بيفتد، بايدن شانس بيشتري براي مقابله با مقاومت كنگره و متحدان امريكا خواهد داشت و زودتر مي‌تواند روابط ايران و امريكا را وارد يك مسير سازنده كند. مهم است بدانيم مسيري كه بايدن انتخاب مي‌كند بر انتخابات رياست‌جمهوري ايران در سال 1400 نيز تأثير مي‌گذارد؛ انتخاباتي كه نقش مهمي در رفتار آينده ايران خواهد داشت. در اين بين بايد چند مانع مهم را مد نظر قرار داد. رويكرد «پايبندي در برابر پايبندي» بر اين فرض استوار است كه ايران خيلي سريع عمل به تعهدات خود ذيل برجام را از سر مي‌گيرد، اما تحريم‌هاي امريكا به كندي برچيده مي‌شوند. در بهترين حالت، تحريم‌ها به وضعيت سال 2017 خود، يعني زماني كه ترامپ تازه روي كار آمده بود، بازمي‌گردند. با اين حال ايران انتظار دارد بايدن از فرمان‌هاي اجرايي خود براي لغو تحريم‌هايي كه ترامپ پس از ترك برجام وضع كرده بود، استفاده كند. تهران حتي ممكن است بازگشت كامل به تعهدات برجامي خود را به دريافت امتيازات اقتصادي فراتر از آنچه كه در سال 2017 وجود داشت، منوط كند. البته به نظر مي‌رسد با توجه به شرايط كنوني، ايران ترجيح دهد حتي بيش از گذشته سياست سكوت و كم‌گويي خود را دنبال كند. نخست اينكه حكومت ايران حتي با وجود فشارهاي اقتصادي شديد، در آستانه سقوط نيست. برعكس، اين حكومت پس از سپري كردن شديدترين فشارهاي امريكا، اكنون تا حدي به مقاومت خود اطمينان پيدا كرده است. فشار اقتصادي در درازمدت ويرانگر است، اما ايران مي‌تواند در كوتاه‌مدت آن را تحمل كند. به علاوه، ايران اكنون روسيه و چين را در كنار خود دارد و اين دو كشور به لطف جايگاه‌شان در سازمان ملل و به عنوان قدرت‌هايي كه توازن را به ضرر امريكا و اتحاديه اروپا برهم مي‌زنند، گزينه راهبردي وسيع‌تري را در اختيار جمهوري اسلامي قرار مي‌دهند. اين امر باعث مي‌شود ايران، دست كم در كوتاه‌مدت، حاضر نشود به امريكا امتياز بدهد. درست است كه ايران به اميد احياي كامل برجام در اين توافق باقي ماند و صبر راهبردي اين كشور نشان مي‌دهد اميدوار است بايدن در انتخابات پيروز شود و سياست امريكا را تغيير دهد. با اين حال هنوز هم گروهي از سياستمداران در تهران - كه در مجلس نيز بسيار پرسروصدا هستند - مي‌خواهند ايران، برجام و حتي ان‌پي‌تي را ترك كند. به علاوه، حتي در ميان طرفداران برجام نيز هنوز نگراني‌هاي قابل توجهي در مورد بايدن وجود دارد. آنها مي‌گويند همان‌طور كه اوباما از محبوبيت خود در ميان اروپايي‌ها استفاده كرد و در افزايش تحريم‌ها عليه ايران نسبت به بوش موفق‌تر بود، بايدن نيز مي‌تواند براي منزوي كردن ايران روي حمايت اروپا حساب كند. اين افراد معتقدند ايران از عدم محبوبيت ترامپ در اروپا استفاده كرده است، اما اين مساله با روي كار آمدن بايدن تغيير مي‌كند. زماني كه واشنگتن به برجام بازگردد، مي‌تواند اروپا را به فعال‌سازي مكانيسم‌هاي توافق عليه ايران ترغيب كند. براي مثال ممكن است اروپا از تلاش امريكا براي تمديد تحريم‌هاي تسليحاتي عليه ايران با استفاده از قطعنامه 2231 شوراي امنيت سازمان ملل حمايت كند.
اختلاف ميان مشاوران
برخي مشاوران سياست خارجي در تهران بر اين باورند كه امريكا نبايد به برجام بازگردد؛ بلكه بايد از بيرون آن را حمايت كند. استدلال آنها اين است كه اگر امريكا به برجام بازگردد، آن وقت ايران مي‌تواند قدرت‌هاي امريكا در برجام را محدود كند. واشنگتن چنين خواسته‌هايي را نمي‌پذيرد، و البته اين خواسته‌ها قابل اجرا هم نيستند. با اين حال، اين مشاوران مي‌گويند بعيد است «پايبندي در برابر پايبندي» به سرعت انجام شود. ايران به دنبال يك رويكرد قدم به قدم است و مي‌خواهد ببيند امريكا براي اعتمادسازي چه كار خواهد كرد. چيزي كه بيش از همه مي‌تواند دولت بايدن را نگران كند اين است كه تهران بخواهد از روز پيروزي بايدن در انتخابات تا روز تحليف او، به دنبال امتياز گرفتن از امريكا باشد. در نهايت، بسياري در واشنگتن معتقدند بازگشت به برجام بايد با پرداختن به نقش منطقه‌اي ايران همراه باشد و حتي رقباي تهران در منطقه را نيز در مذاكرات شركت دهد. اين مساله مانع ديگري بر سر راه احياي برجام محسوب مي‌شود. نخست اينكه همين حالا به اندازه كافي مسائل مختلف روي ميز قرار دارد و اضافه كردن بازيگران و مسائل بيشتر، نتيجه عكس مي‌دهد. دوم اينكه مسائل منطقه‌اي نيازمند مذاكرات پيچيده بر سر توازن قدرت نظامي است. در اين مذاكرات، ايران و همسايگان عرب اين كشور بايد بر سر كنترل تسليحاتي و آتش‌بس در جنگ‌هاي مختلف با هم گفت‌وگو كنند.
در اين بين، نقش انگليس در هر سناريويي كه منجر به تعامل ديپلماتيك ايران و امريكا شود، بسيار مهم و تعيين‌كننده است. در صورت بازگشت امريكا به برجام، لندن به همراه شركاي اروپايي خود مسووليت مذاكره بر سر شرايط ادامه كار را بر عهده خواهد داشت. ايران نيز همچنان گروه موسوم به «تروئيكا» شامل فرانسه، آلمان و انگليس را به عنوان محور برجام به رسميت مي‌شناسد و اين گروه هم در تهران و هم واشنگتن نفوذ زيادي خواهد داشت.
مترجم: هديه عابدي
توضيح: انتشار اين مطلب در روزنامه اعتماد به معناي تاييد محتواي آن نيست و صرفا براي آشنايي مخاطب ايراني با نگاه كارشناسان و تحليلگران غيرايراني در اين باره منتشر مي‌شود.