پول تئاتر را آتش زديم

روز گذشته وزارت ارشاد نسبت به انتشار هزينه‌هاي دو جشنواره «38 فجر» و «22 دوره تئاتر مقاومت» اقدام مي‌كند. هرچند به نظر مي‌رسد انتشار اين هزينه‌ها در راستاي شفاف‌سازي در وزارت ارشاد باشد اما گمان نگارنده آن است كه انتشار جدول مذكور بيشتر محصول افزايش درخواست‌ها و مطالبه جمعي بوده است؛ چرا كه از برگزاري جشنواره فجر بيش از 9 ماه گذشته و دولت در اما و اگرهاي برگزاري دوره 39 فجر با چالش‌هاي اساسي مواجه است؛ از تعطيلي‌هاي مكرر و ادامه‌دار ناشي از كرونا در جهان تئاتر ايران گرفته تا تعطيلي تماشاخانه‌هاي به‌اصطلاح خصوصي.
با اين حال جدول انتشاريافته توسط اداره كل هنرهاي نمايشي و فراتر از آن معاونت هنري حاوي اطلاعات جالبي است كه بررسي رياضي‌ آنها مي‌تواند چشم‌انداز تاز‌ه‌اي به كاركرد مالي فجر داشته باشد. برخلاف گزارش سال 1397 كه سرشار از گنگي و رديف‌هاي خالي بود، اين‌بار اما با جدولي منبسط‌تر روبروييم. هرچند همانند تمام شفافيت‌هاي نيمه‌كاره معاونت هنري، جزييات حذف شده است. براي مثال اگر آمده است كه كمك‌هزينه در بخش مسابقه فجر رقمي برابر با 585ميليون تومان بوده اما مشخص نيست هر يك از 22 گروه شركت‌كننده چه ميزان دريافتي داشته‌اند. نبود چنين جزيياتي به ما اجازه نمي‌دهد ملاكي براي پرداخت‌ها داشته باشيم. اينكه آيا نمايش‌ها براساس متر و معيار مشخصي از كمك‌هزينه‌هاي توليد بهره‌مند شده‌اند؟ يا آنكه نمايشي كه پيش‌تر با حمايت اداره كل هنرهاي نمايشي توليد شده است، نسبت به آثار فاقد حمايت كمك‌هزينه برابر يا بيشتري گرفته است يا طبق يك عدالت، كمتر مورد حمايت قرار گرفته است؟ ما از پاسخ به اين پرسش‌ها مبراييم چون نمي‌توان داده‌هاي لازم را از جدول كسب كنيم اما نكات مهم ديگري قابل استخراج است.
طبق رقم نهايي جدول براي تئاتر فجر سي‌وهشتم مبلغي برابر با 6 ميليارد و 56 ميليون تومان هزينه شده است كه تقريبا 20 درصد بيشتر از بودجه توليد تئاتر در سال 1398 را شامل مي‌شود. طبق اين ارقام‌ مي‌شود بودجه تئاتر فجر را به پنج دسته تقسيم كرد: «داوري»، «كمك‌هزينه گروه‌ها»، «جوايز»، «اداري» و «هزينه برگزاري». طبق داده‌هاي موجود، اداره كل هنرهاي نمايشي براي داوري آثار فجر رقمي برابر با 214 ميليون و 850 هزار تومان هزينه كرده است. اين رقم براي 34 نفر هزينه شده كه يعني هر داور به‌طور متوسط در فجر 6 ميليون و 300 هزار تومان هزينه داشته است. هر چند در پاره‌اي موارد با افزايش دستمزد داوران روبروييم اما در اين بخش در نهايت يك ثبات دستمزدي وجود دارد. در دوره‌هاي گذشته هزينه داوري 4 درصد از بودجه فجر را به خود اختصاص داده‌ است اما در اين دوره 3.5 درصد كاهش  نشان  مي‌دهد.
در ظاهر مهم‌ترين رقم براي جامعه هنري، رقم كمك‌هزينه است و اساسا رقم‌هاي جانبي چندان ديده نمي‌شود. طبق جدول منتشرشده، يك ميليارد و 184 ميليون و 600 هزار تومان سهم توليد نمايش‌ها بوده. نمايش‌ها در چند بخش صحنه‌اي، خياباني، گونه‌هاي ديگر و به‌علاوه فجر روي صحنه رفته‌اند كه تعدادشان برابر با 64 گروه است. به‌عبارتي به هر گروه به‌طور متوسط رقمي برابر با 18 ميليون و 500 هزار تومان اختصاص يافته كه با احتساب هر نمايش، دو اجرا مي‌توان گفت فجر براي توليد هر اجرا رقم 9 ميليون و 250 هزار تومان هزينه كرده است كه رقم قابل‌توجهي است. اين در حالي است كه براي توليد يك نمايش در تئاتر شهر براي 30 شب با احتساب كمك‌هزينه 30 ميليون توماني، هر اجرا يك ميليون تومان حمايت دريافت مي‌كند. به زبان ساده‌تر، هر تك‌اجراي حاضر در فجر 1398 برابر با هزينه توليد 9 اجرا در همان سال است. سهم هزينه توليد نمايش‌ها 19.55درصد از كل بودجه تئاتر فجر است. اين نكته را هم بايد خاطرنشان كرد كه مشخص نيست با كناره‌گيري تعداد قابل‌توجهي از گروه‌ها، آيا بودجه فجر به نمايش‌هاي باقيمانده اختصاص يافته يا آنكه كمك‌هزينه گروه‌هاي انصرافي به‌ هيچ عنوان هزينه نشده است.
بخش سوم هزينه‌هاي فجر جوايز است؛ جايي كه لبخندها و اشك‌ها را رقم مي‌زند. عددي كه براي جوايز فجر در نظر گرفته شده برابر با 331 ميليون تومان براي 64 نفر است. شايد در وهله نخست اين خبر از بي‌عدالتي در توزيع جوايز بخش‌هاي سينما و تئاتر دهد؛جايي‌ كه پروژه‌هاي رانتي سينمايي براي بازيگران و عواملش جوايز آب‌ونا‌ن‌دارتري دارد اما براي تئاتر وضعيت بغرنج است. با اين حال، به‌ازاي هر نفر برنده، رقمي برابر با 5 ميليون و 171 هزار هزينه شده است. كافي است اين رقم را با جشنواره‌هاي موسيقي يا سينما و حتي تجسمي مقايسه كنيد. فارغ از اينها، جوايز تنها 5.4 درصد بودجه تئاتر فجر را به خود اختصاص داده است و در كمال ناباوري بايد گفت، سهم هنرمندان از بودجه فجر در مجموع كمي بيش از 25 درصد است.
در واقع بيشترين هزينه‌هاي فجر در امور اداري صرف مي‌شود. در مديريت فجر و بخش دبيرخانه‌اي رقم 939 ميليون و 738 هزار تومان براي كارآفريني 393 نفر هزينه شده است. به عبارتي به ‌ازاي هر يك نفر رقمي برابر با 2 ميليون و393 هزار تومان هزينه شده است. حالا براي درك فاجعه هزينه‌كرد در بخش انساني كافي است اين‌گونه حساب كنيم، توليد يك نمايش در فجر برابر با دستمزد 4 نفر است. بدون‌شك يك نمايش با تعدادي بيشتر از 4 نفر در جشنواره حاضر مي‌شود. با احتساب يك كارگردان، دو بازيگر و يك نويسنده، مي‌توان ديد چه تعداد جاي خالي وجود دارد. حال هزينه دستمزدهاي اداري فجر برابر با توليد 98 نمايش است. به زبان ساده آنكه نيروهاي دبيرخانه‌اي و ستادي فجر از توليدكنندگان نمايش‌ها بيشتر منتفع شده‌اند. با اين حال سهم ستاد فجر از بودجه 15.5درصد است.
عمق فاجعه هزينه‌هاي فجر اينجا بيشتر روشن مي‌شود؛ جايي كه مشاهده مي‌كنيم 4ميليارد و 31 ميليون تومان صرف هزينه‌هاي جانبي فجر شده است؛ هزينه‌هايي چون اسكان، چاپ، تبليغات و به عبارت ساده‌تر مواردي كه به سادگي قابل حذف بوده‌اند. براي مثال در شرايطي كه مي‌شد بخش بين‌الملل را حذف كرد 52 غيرايراني پولي برابر با 452 ميليون تومان روي دست فجر هزينه گذاشته‌اند؛ به‌عبارت ساده‌تر هر نفر 8ميليون و 600 هزار تومان. تنها يك ميليون كمتر از توليد يك اجرا و دقيق‌تر آنكه با پول هزينه‌شده مي‌شد 49 اجراي ديگر توليد كرد. مهم‌تر آنكه بخش بين‌الملل بدون مستندات، كماكان براي جامعه هنري هيچ دستاوردي به همراه نداشته است. هزينه 4 نمايش حاضر در فجر برابر با 292 ميليون تومان بوده است كه ميانگين هر اجرا برابر با 73 ميليون است. هر اجراي خارجي 4 برابر اجراي ايراني پول به دست آورده است و اين منهاي هزينه 452 ميليون توماني است. رقم ديگري كه براي گروه‌هاي خارجي هزينه شده است، 240 ميليون تومان در حوزه گمركي بوده است تا در مجموع براي خارجي‌ها 986 ميليون و 256 هزار تومان هزينه شود. 16.28درصد بودجه براي غيرايراني‌ها كه در برابر 25 درصد ايراني‌ها يك عدد فاجعه‌ به حساب مي‌آيد. چهار گروه كه از لحاظ كيفي نمي‌توان آنها را هم‌تراز اجراهاي داخلي  دانست.
مهم‌تر آنكه رقم هزينه‌هاي جانبي با رقم بودجه توليد نمايش‌ها در سال 98 چندان تفاوتي ندارد. يعني مي‌شد با حذف كامل هزينه‌هاي جانبي فجر، يك سال ديگر تئاتر ايران را منتفع كرد. بخشي كه 66.45 درصد بودجه فجر را درست در خود بلعيده است. پيش‌تر درباره كوچك شدن فجر به‌ كرات گفته بودم. بيشتر هزينه‌هاي صورت‌گرفته ناشي از بزرگي بي‌حدوحصر و خارج از توان تئاتر ايران است. با كوچك‌ كردن فجر و خارج كردن از سيستم بروكراتيك بي‌خاصيتش مي‌شود بودجه تئاتر فجر را در خود تئاتر هزينه كرد. شايد در اين روزگار عسرت كه تماشاخانه‌ها يكي‌يكي بسته مي‌شوند و هنرمندان سنگ به شكم مي‌بندند، بيشتر دريابيم در فجر چگونه بيت‌المال را اسراف كرده‌ايم.