ارمنستان و آذربايجان تن به آتش‌بس دادند
جشن در باكو، بهت در ايروان
شهاب شهسواري
نيمه شب دوشنبه رسانه‌ها در خبري غافلگير‌كننده از امضاي توافق ترك تخاصم ميان جمهوري آذربايجان و جمهوري ارمنستان بعد از شش هفته جنگ مستمر با ميانجيگري روسيه خبر دادند. بر اساس گزارش‌ها، الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان، نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان و ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه، دوشنبه بيانيه‌اي سه‌جانبه را امضا كردند كه بر اساس آن تمامي درگيري‌ها ميان ارمنستان و آذربايجان در منطقه قره‌باغ كوهستاني متوقف مي‌شود، ارمنستان به تدريج تمامي نيروهاي خود را از هفت منطقه اشغالي در خاك جمهوري آذربايجان خارج مي‌كند و حفاظت از امنيت مناطق غيرنظامي در منطقه ارمني‌نشين قره‌باغ كوهستاني بر عهده نيروهاي حافظ صلح روسيه قرار مي‌گيرد. اين بيانيه ساعاتي بعد از آن علني شد كه نيروهاي آذربايجان شليك تصادفي به يك هليكوپتر ارتش روسيه در آسمان ارمنستان را بر عهده گرفتند و از مسكو به خاطر اين حمله كه به كشته شدن دو نظامي روس انجاميد، عذرخواهي كردند. باكو و ايروان، از زمان آغاز درگيري‌ها در قره‌باغ، سه بار با ميانجيگري‌هاي روسيه، فرانسه و امريكا، براي آتش‌بس توافق كرده بودند، ولي هيچ يك از اين توافق‌هاي آتش‌بس عملا اجرا نشده بود. اما بيانيه سه‌جانبه دوشنبه شب به شكلي تنظيم شده كه تقريبا تمام شروط طرف آذربايجاني در آن پذيرفته شده است. ايروان در اين بيانيه تعهد داده است كه از 7 نقطه در خاك آذربايجان كه از 30 سال پيش تحت اشغال نيروهاي ارمنستان قرار دارند عقب‌نشيني كند و همچنين يك دالان زميني امن براي ارتباط زميني ميان سرزمين اصلي جمهوري‌آذربايجان و منطقه جدا افتاده نخجوان ايجاد كند. در برابر جمهوري آذربايجان هم اجازه داده است كه يك دالان به عرض 5 كيلومتر در منطقه لاچين براي ارتباط ميان سرزمين ارمنستان و منطقه ارمني‌نشين قره‌باغ در خاك اين كشور ايجاد شود. ارمنستان قرار است تا 5 روز ديگر از منطقه كلبجر كاملا عقب‌نشيني كند، دو هفته بعد از آن منطقه اقدم را كامل به نيروهاي آذربايجان بسپارد و تا اول ماه دسامبر از تمامي منطقه لاچين به جز يك دالان 5 كيلومتري عقب‌نشيني كند.
در برابر، مسكو به عنوان واسطه اين مصالحه نيز متعهد شده است كه با اعزام نزديك به 2000 نيروي حافظ صلح، امنيت ارمني‌هاي ساكن قره‌باغ كوهستاني را تامين كند. دولت روسيه بلافاصله بعد از امضاي بيانيه، اعزام نيروهاي حافظ صلح روسيه به منطقه مورد مناقشه قره‌باغ آغاز شد. بر اساس گزارش رسانه‌هاي محلي از ساعت 6 صبح به وقت محلي، دست كم 4 هواپيما حامل نظاميان روسي براي اعزام به منطقه پرواز كرده‌اند. قرار است اين نيروها با 22 پرواز به منطقه اعزام شوند. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه يك روز بعد از امضاي بيانيه ترك تخاصم در قره‌باغ، در افتتاحيه اجلاس مجازي سازمان همكاري شانگهاي، ضمن تحسين شجاعت الهام علي‌اف و نيكول پاشينيان، رهبران آذربايجان و ارمنستان براي امضاي اين بيانيه، اظهار اميدواري كرد كه اين توافق به حل بلندمدت مناقشه قره‌باغ منجر شود.
در حالي كه نيكول پاشينيان، در پيام فيس‌بوكي‌اش از ناراحتي و احساس عجز براي امضاي بيانيه ترك تخاصم نوشته‌بود، الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان امضاي اين بيانيه را نشان پيروزي كشورش در جنگ با همسايه توصيف كرد. پاشينيان در بيانيه‌اش نوشت: «اين بيانيه به معناي پيروزي نيست، اما مادامي كه كسي خودش را شكست خورده نپندارد، شكست نخورده است. ما خودمان را شكست خورده نمي‌دانيم.» او ادامه داد: «من اين بيانيه را با تحليل دقيق از شرايط نظامي و با مشورت كساني امضا كردم كه بيشترين آگاهي را از شرايط جنگ داشتند. من معتقدم كه اين بهترين راه‌حل با توجه به شرايط موجود بود.» در برابر اظهارات غم‌زده نخست‌وزير ارمنستان، موضع الهام علي‌اف، سرشار از شعف و پيروزمندانه بود. او گفت كه اين توافق عملا به معناي پايان جنگ و اشغال سرزمين‌هاي جمهوري آذربايجان است و يك توافق تاريخي محسوب مي‌شود.
بحران سياسي در ارمنستان
عقب‌نشيني ارمنستان از سرزمين‌هاي متصرفه‌اش در خاك جمهوري آذربايجان، با واكنش تند بخشي از جامعه ارمنستان مواجه شد كه خواستار ادامه جنگ تا زمان استقلال قره‌باغ كوهستاني و تضمين امنيت ارمني‌هاي اين منطقه براي هميشه بودند. شايعات و اظهارنظرهاي مختلف نيز به خشم مخالفان عقب‌نشيني ارمنستان از خاك آذربايجان دامن مي‌زد. در ساعات اوليه امضاي بيانيه شايعاتي در مورد واگذاري بخش‌هايي از خاك ارمنستان در منطقه تاووش به جمهوري آذربايجان در ميان كاربران ارمني شبكه‌هاي اجتماعي دست به دست مي‌شد. معترضان خشمگين بلافاصله بعد از انتشار خبر امضاي بيانيه ترك تخاصم در ايروان به خيابان‌ها ريختند و با شعار كناره‌گيري دولت به سمت ساختمان‌هاي دولتي حركت كردند. سخنگوي نخست‌وزير ارمنستان با صدور بيانيه‌اي، تسليم مناطقي از خاك ارمنستان به آذربايجان را تكذيب كرد، اما اين تكذيب‌ها و بيانيه پاشينيان مبني بر درك خشم معترضان و دعوت از آنان براي مشاركت در يك راهپيمايي عمومي، چيزي از عصبانيت معترضان كم نكرد.
نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان، نخستين كسي بود كه خبر امضاي بيانيه سه‌جانبه ترك تخاصم در قره‌باغ را اعلام كرد. نخست‌وزير ارمنستان در پيامي كه در حساب كاربري خود در شبكه اجتماعي فيس‌بوك منتشر كرد، امضاي اين بيانيه را «تصميمي بسيار بسيار سخت» براي خودش توصيف كرد و گفت: «مشخص بود كه ديگر هيچ راه ديگري براي ما وجود ندارد.» اعلام خبر امضاي بيانيه سه‌جانبه ترك تخاصم در قره‌باغ توسط روساي جمهوري روسيه و آذربايجان و نخست‌وزير ارمنستان، با واكنش تند گروهي از شهروندان ارمنستان مواجه شد كه نخست‌وزير اين كشور را به مسامحه و واگذاري سرزمين‌هاي ارمنستان به دشمن متهم مي‌كردند. معترضان ارمني، شبانه با حمله به اقامتگاه نخست‌وزيري و پارلمان ارمنستان، اين ساختمان‌ها را موقتا تحت تصرف خود در آوردند. معترضاني كه موفق به ورود به ساختمان پارلمان و دفتر نخست‌وزيري شده‌بودند فرياد مي‌زدند: «نيكول كجاست؟ خائن كجاست؟» صبح روز سه‌شنبه شايعاتي در مورد فرار نيكول پاشينيان از كشور منتشر شد كه خود او بعد از ساعاتي با انتشار يك ويدئو در فيس‌بوك از محل كارش به شهروندان اطمينان داد كه هنوز در ايروان و مشغول انجام وظايفش است. پليس ارمنستان از صبح سه‌شنبه براي جلوگيري از حمله مجدد معترضان به ساختمان‌هاي دولتي، ترتيبات امنيتي در مركز ايروان را به‌شدت افزايش داده است.
اظهار بي‌اطلاعي رييس‌جمهور ارمنستان
آرمن سركيسيان، رييس‌جمهور ارمنستان، روز سه‌شنبه با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه هيچ اطلاعي از مذاكرات مربوط به بيانيه ترك تخاصم و امضاي آن نداشته است. به گزارش راديو دولتي ارمنستان، در اين بيانيه آمده است: «از مطبوعات مطلع شدم كه بيانيه پايان دادن به جنگ قره باغ با روساي جمهور روسيه و آذربايجان امضا شد. من از مطبوعات در مورد شرايط پايان جنگ مطلع شدم. به عنوان رييس‌جمهور، متاسفانه هيچ رايزني و بحثي درباره اين سند با من صورت نگرفت، من در هيچ مذاكره‌اي شركت نكردم. حل و فصل مناقشه قره‌باغ از اهميت ملي برخوردار است. هر مرحله، اقدام، تصميم‌گري مربوط به منافع و حقوق حياتي امنيتي ارمنستان، آرتساخ و كل مردم ارمنستان، به ويژه امضاي يك سند، بايد موضوع رايزني‌ها و بحث‌هاي جامع باشد. من تاكيد مي‌كنم كه سرنوشت آرتساخ و مردم ارمنستان تنها با در نظر گرفتن منافع ملي ما و فقط براساس يك اجماع ملي قابل حل است.»
چرا ارمنستان تسليم شد؟
امضاي بيانيه ترك تخاصم دو روز بعد از سقوط شهر شوشا يا شوشي در غرب جمهوري اتفاق افتاد. شهر كليدي شوشي، در مسير دالان زميني قرار داشت كه سرزمين ارمنستان را به منطقه قره‌باغ متصل مي‌كرد و بزرگراه گوريس-استپاناكرت (خانكندي) از اين شهر مي‌گذشت. دولت جمهوري آذربايجان روز يكشنبه اعلام كرد كه كنترل كامل اين شهر را در اختيار گرفته است، اما جمهوري ارمنستان، تا دوشنبه شب از تاييد خبر سقوط اين منطقه كليدي خودداري مي‌كرد. با سقوط شوشا، عملا ارتباط زميني ميان نيروهاي مسلح ارمنستان با نيروهاي منطقه جدايي‌طلب ناگورنو قره‌باغ قطع شد و عملا نيروهاي ارمني باقي مانده در منطقه قره‌باغ كوهستاني در محاصره كامل قرار گرفته بودند. ايروان تا يك روز بعد از سقوط شهر شوشي اين شكست سرنوشت‌ساز را در ميدان نبرد انكار مي‌كرد. در شرايطي كه روز يكشنبه در بنادر جمهوري آذربايجان، بوق‌هاي كشتي‌ها براي جشن آزادي شوشا به صدا درآمد، در ارمنستان، همچنان اين خبر مسكوت مانده‌بود و رسانه‌ها از «مقاومت اسطوره‌هاي شوشي» در مقابل دشمن، سخن مي‌گفتند.
تغيير نقشه امنيتي قفقاز جنوبي
با تعهداتي كه ايروان و باكو در بيانيه دوشنبه شب داده‌اند، نقشه امنيتي منطقه به شكل چشمگيري تغيير خواهد كرد. شهروندان بي‌جا شده جمهوري آذربايجان كه از 3 دهه پيش به دليل اشغال سرزمين‌هاي‌شان توسط ارمنستان مجبور به مهاجرت به نقاط ديگر آذربايجان شده‌بودند، مي‌توانند به خانه‌هاي‌شان بازگردند. ارمنستان براي اولين‌بار به جمهوري آذربايجان اجازه مي‌دهد تا دسترسي مستقيم و امن از ميان خاك ارمنستان به منطقه جداافتاده نخجوان داشته باشد كه تا پيش از اين تنها مسير دسترسي به آن از طريق خاك ايران امكان‌پذير مي‌شد. الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان همچنين از حضور تركيه در ميان نيروهاي حافظ صلح در قره‌باغ خبر داد، هر چند اين خبر توسط طرف ارمني تكذيب و تاكيد شد كه در بيانيه امضا شده اسمي از حضور نظاميان تركيه در مناطق مورد مناقشه نيامده است. ماريا زاخارووا، سخنگوي وزارت خارجه روسيه هم تاكيد كرد كه تنها قرار است صلح‌بانان روسي در منطقه مستقر شوند. تركيب جمعيتي قره‌باغ كه همواره عمدتا ارمني‌نشين بوده است، ممكن است با خروج نيروهاي ارمنستان از اطراف اين منطقه كوهستاني به تدريج تغيير كند. هر چند نيروهاي حافظ صلح روسيه مامور تامين امنيت شهروندان ارمني قره‌باغ هستند و مسير دالان لاچين براي عبور و مرور ميان قره‌باغ و ارمنستان مورد تاييد طرف‌هاي بيانيه قرار گرفته است، اما مساله بازگشت شهروندان آذري به مناطق اطراف و روستاهاي قره‌باغ، در درازمدت، ممكن است بار ديگر آتش دعواي قومي و نژادي را در اين منطقه شعله‌ور كند.
استقبال ايران از بيانيه ترك تخاصم در قره‌باغ
وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران با استقبال از توافق‌نامه جمهوري آذربايجان، جمهوري ارمنستان و فدراسيون روسيه تاكيد كرد: ايران اميدوار است اين توافق كه اصول آن در طرح پيشنهادي جمهوري اسلامي ايران نيز آمده بود، به ترتيبات نهايي براي استقرار صلح پايدار در منطقه قفقاز منجر شود. به گزارش اداره كل اطلاع‌رساني و امور سخنگويي، وزارت امور خارجه در بيانيه‌اي در خصوص توافق‌نامه جمهوري آذربايجان، جمهوري ارمنستان و فدراسيون روسيه اعلام كرد: جمهوري اسلامي ايران از توافق‌نامه ميان جمهوري آذربايجان، جمهوري ارمنستان و فدراسيون روسيه كه منجر به آتش‌بس و توقف مخاصمات شد، استقبال كرده و اميدوار است اين توافق كه اصول آن در طرح پيشنهادي جمهوري اسلامي ايران نيز آمده بود، به ترتيبات نهايي براي استقرار صلح پايدار در منطقه قفقاز منجر شود، به گونه‌اي كه دربرگيرنده آرامش و سعادت براي مردم در تمامي كشورهاي منطقه و رافع نگراني‌هاي موجود باشد. در اين بيانيه تاكيد شده است: جمهوري اسلامي ايران بر ضرورت احترام به حاكميت و تماميت ارضي، عدم تغيير در مرزهاي رسمي بين‌المللي، آزادي مناطق اشغالي، بازگشت آوارگان، احترام به امنيت و حقوق اقليت‌ها و همچنين خروج تمامي نيروهاي تكفيري و جنگجويان خارجي از منطقه تاكيد داشته و بار ديگر آمادگي خود را براي كمك به تحقق صلح و امنيت پايدار در منطقه و مشاركت در ابتكارات منطقه‌اي اعلام مي‌كند. وزارت امور خارجه يادآور شد: جمهوري اسلامي ايران همچنين آمادگي خود را براي كمك به استقرار نيروهاي حافظ صلح فدراسيون روسيه در امتداد خطوط تماس بر اساس بندهاي ۳و ۴ توافق آتش‌بس اعلام مي‌كند.
محمود واعظي، رييس دفتر رييس‌جمهور هم در حساب كاربري خود در توييتر نوشت: جمهوري اسلامي ايران از ميانجگيري روسيه، ميان آذربايجان و ارمنستان و پذيرش آتش‌بس از سوي طرفين در مناقشه قره‌باغ استقبال مي‌كند. واعظي تاكيد كرد: ما همچنان به پايبندي دو كشور به مرزهاي بين‌المللي و حفظ حقوق شهروندي همه اقشار تاكيد داريم. وي تصريح كرد: معتقد هستيم در صورتي كه دو طرف درگير مناقشه به قواعد بين‌المللي از جمله تماميت ارضي كشورها و حقوق شهروندي اتباع متعهد بمانند، مذاكرات و راه‌حل سياسي مي‌تواند به اين بحران كهنه پايان دهد. ضمن خرسندي از پايان جنگ، اميدواريم توافق به دست آمده براي آتش‌بس اجرايي شود.