مشكلات عديده شبكه پخش نوپا از منظر چند سينماگر
با قاچاق مبارزه كنيم يا با انحصار؟
تينا جلالي
اگرچه مقوله پخش آنلاين فيلم و راه‌اندازي آن در دنيا (نتفليكس و آمازون و...) به سال‌ها قبل برمي‌گردد اما در ايران استفاده از چنين روشي، جديد و تجربه تازه‌اي به شمار مي‌رود و به همين دليل است كه از بدو راه‌اندازي آن (نوروز امسال) انتقادات زيادي به چگونگي كاركرد آن وارد شده است. البته كه مهم‌ترين و كليدي‌ترين مشكل اكران آنلاين سرقت فيلم‌هاست يعني به طرفه‌العيني كه فيلم‌ها روي خروجي اين سامانه‌ها قرار مي‌گيرند به صورت غيرقابل تصوري پخش غيرمجاز دارند و بين مخاطبان در فضاي مجازي دست به دست مي‌شود كه مهم‌ترين دليل چنين ضعفي عدم حق نشر يا حق تكثير و نسخه‌برداري در سينماي ايران است.
اما اين روزها چگونگي راه‌اندازي پلتفرم‌ها سويه خطرآفرين ديگري هم پيدا كرده و آن ايجاد انحصار و محدوديت بين دو سرويس و شركت فيليمو و نماوا با دايره افرادي خاص است. يعني از ابتداي سال جاري؛ جريان پخش آنلاين فيلم‌ها فقط با اين دو سامانه ميان تماشاگران شناخته مي‌شود اين در حالي است كه درگاه‌هاي اكران آنلاين ديگري همچون تيوا، فيلمگردي، فيلم نت، هاشور (پخش فيلم مستند) تماشاخونه و لنز هم براي فيلم‌ها راه‌اندازي شده ولي كمتر مخاطبي با نام آنها آشناست.
شنيده‌هاي ما از يك منبع موثق و رسمي حاكي از اين است كه اين دو شركت به واسطه قدرت مالي بالايي كه دارند، فيلم‌ها را زودتر از ديگر سامانه‌ها مي‌خرند، يا قيمت سريال‌ها را آنچنان بالا مي‌برند كه سرويس‌هاي ديگر نتواند وارد حوزه پخش سريال نمايش خانگي شود. همچنين صاحبان اين پلتفرم‌ها مي‌دانند كه متقاضيان اكران آنلاين چاره‌اي جز مراجعه به آنها ندارند به روش‌هاي گوناگون قدرت‌نمايي متوسل مي‌شوند و همين موجب نارضايتي سينماگران شده است.
ما در گزارش پيش رو به مشكلات اين حوزه نمايشي چه در بخش قاچاق و چه زمينه‌هاي بروز انحصار پرداختيم تا هم ماجرا را بيشتر بشكافيم و هم راهكاري بر اين مشكلات ارايه داده باشيم كه حاصل آن پيش روي شماست.
مشكلات سينماگران با اين دو سامانه چيست؟
حبيب اسماعيلي، تهيه‌كننده سينما آغاز به كار اين سامانه‌ها را براي سينماي ايران مبارك ارزيابي مي‌كند و در ابتداي صحبتش مي‌گويد:« نه تنها هيچ مخالفتي با فعاليت شبكه‌هاي آنلاين نمايشي ندارم كه معتقدم ما نمي‌توانيم جلوي تكنولوژي را بگيريم كما اينكه چنين شكل نمايشي از سال‌ها قبل در تمام دنيا باب بوده ولي متاسفانه در ايران افتتاح اين شبكه با تعطيلي سينماها و شيوع بيماري كرونا همراه بود كه اين ضرب‌الاجل باعث شد بدون برنامه‌ريزي از پيش تعيين شده اين شبكه‌ها آغاز به كار كنند و همين خود اشكالاتي را به وجود آورد.»
با اين حال اسماعيلي راه‌اندازي چنين فضايي را به خودي خود كمك بزرگي به بعضي فيلم‌ها مي‌داند كه يا اصلا فرصت نمايش براي‌شان فراهم نمي‌شد (به فرض باز بودن سينماها) يا اگر در سينماها نمايش داده مي‌شدند فروش قابل توجهي نداشتند. ضمن اينكه از نظر او چنين اكراني براي آن دست از مخاطباني كه با سينما رفتن رابطه خوبي نداشتند هم بسيار مناسب است.
اين تهيه‌كننده در ادامه صحبتش به آسيب‌شناسي اين حوزه پخش فيلم مي‌پردازد و در پاسخ به اين سوال ما كه آيا عرضه گسترده فيلم‌ها در دو پلتفرم خاص و قدرت‌نمايي دو سامانه نمايشي كه بيشتر شكل و شمايل انحصاري به خود مي‌گيرد مناسب است،مي‌گويد:«با اينكه تاكنون به عنوان تهيه‌كننده با اين دو پلتفرم كار نكرده‌ام اما از اكثر دوستان فيلمساز شنيده‌ام كه از چند جنبه با اين دو سامانه به مشكل برخورده‌اند؛ اول اينكه ميزان فروش فيلم‌ها از جانب اين سامانه‌ها شفاف اعلام نمي‌شود و اصلا معلوم نيست محاسبات آنها چگونه و بر چه مبنايي است؟ و ميزان عضويت در آنها چگونه است؟ نكته اساسي و كليدي ديگر مساله قاچاق فيلم‌هاست كه در فاصله كمي از نمايش آنلاين به صورت گسترده و غيرقانوني به دست مخاطب مي‌رسد. وقتي مالي را به شخصي يا سازماني امانت مي‌دهند بايد به هر نحوي كه شده آن سازمان يا شخص از مال مراقبت و محافظت كند.»
اين مساله مثل اين است كه ما خانه و اموال‌مان را در اختيار شخصي قرار دهيم و بابتش پول هزينه هم كنيم تا از آنها مراقبت كند اما او بي‌توجهي كرده و تمام اموال و خانه توسط دزد به سرقت برده شود كه در اين صورت اصلا براي چه بابت نگهداري سرمايه‌مان هزينه كرديم. به گفته مديرعامل رسانه فيلمسازان وقتي سيستم آنلاين راه‌اندازي مي‌شود بايد به امنيت آن توجه شود:«همان زمان كه پخش فيلم به صورت دي‌وي‌دي يا سي‌دي در اختيار مردم قرار مي‌گرفت با اينكه بازار قاچاق فيلم بسيار گرم بود اما سينماگران و مسوولان مربوطه با عاملان قاچاق فيلم‌ها به شدت برخورد كردند اما الان وضعيت كاملا فرق كرده و فيلم‌ها به محض نمايش روي پلتفرم‌ها به صورت عمده در فضاي مجازي يا شبكه‌هاي ماهواره‌اي قاچاق مي‌شود و اين در درازمدت بسيار آسيب زننده است. سال‌ها قبل وقتي فيلمي در سينماها اكران مي‌شد بعضي از صاحبان فيلم‌ها چون فيلم‌شان فروش آنچناني نمي‌كرد در فاصله كمي محصول‌شان را به شبكه نمايش خانگي عرضه مي‌كردند و اين شبهه بين مردم به وجود آمده بود كه به سينما نروند و فيلم را در شبكه نمايش خانگي ببينند. در حال حاضر بحث قاچاق فيلم هم حالتي را به وجود آورده كه مخاطب با خود مي‌گويد وقتي فيلم‌ها به فاصله كمي از اكران آنلاين قاچاق مي‌شود چرا 20 هزار تومان خرج كنيم، صبر كنيم آخر شب فيلم قاچاق شده را از شبكه‌هاي ماهواره‌اي يا فضاي مجازي ببينيم كه به نظر من راه بسيار اشتباهي است.»
فيلم‌ها پيش فروش شوند
اسماعيلي با بيان اينكه اگر فيلم‌ها به شبكه‌هاي پخش آنلاين فروخته شود ديگر سرنوشت آنها براي سينماگران به مساله‌اي حاد تبديل نمي‌شود، پيشنهاد مي‌دهد:«جدي گرفتن بحث پيش فروش فيلم‌ها در سامانه‌هاي وي‌اودي بسيار كمك‌كننده است، درست مثل سابق كه شبكه نمايش خانگي فيلم را از صاحبان آثار مي‌خريد و اين باعث مي‌شد هم براي فيلم تبليغ كند، هم از آن محافظت كند و هم به بهترين نحو به مخاطب عرضه كند و يك چنين محافظتي باعث مي‌شد، نزديك به يك ميليون نسخه فيلم‌ها در شبكه نمايش خانگي به فروش برسد. ميليارد‌ها تومان هزينه راه‌اندازي اين سامانه‌ها شده آيا نبايد صاحبان اين سرويس‌ها رسم امانتداري صاحبان فيلم را به جا بياورند؟
انحصار فساد مي‌آورد
او در بخش ديگري از صحبت خود بار ديگر راه‌اندازي سيستم نمايشي آنلاين را مناسب و ضروري براي سينماي ايران مي‌داند و مي‌گويد:«اگرچه سينما رفتن براي بعضي خانواده‌ها تفريح و سرگرمي است ولي پس‌فردا روزي كه سينماها باز شود؛ سينماهاي آنلاين راه خود را مي‌تواند ادامه دهد به شرطي كه رسم امانتداري در اين درگاه‌ها محفوظ بماند.» اين تهيه‌كننده سينما با بيان اينكه خودتان ملاحظه كنيد كه در اين شرايط هيچ فيلم پرفروشي رغبت نمايش در سينماي آنلاين را نداشته به اين نكته اشاره مي‌كند كه قطعا قبل از توسعه چنين شبكه‌اي بايد جلوي خسارت وارده به سرمايه‌گذاران گرفته شود.
او در بخش ديگري از صحبت خود به بحث انحصار در شبكه‌هاي نمايشي مي‌پردازد و مي‌گويد:«با انحصار در هر زمينه‌اي مخالفم از مطبوعات گرفته تا سينماداري و پخش فيلم و... انحصار فساد به وجود مي‌آورد اصلا در دنيا كمپين‌هايي وجود دارد براي مقابله با انحصار تا با اين پديده شوم برخورد كنند.» اسماعيلي به نكته جالبي اشاره مي‌كند و آن اينكه تا وقتي سالن‌هاي سينماها باز بود، بحث‌هاي زيادي راجع به انحصار و چگونگي نمايش فيلم‌ها مطرح بود حالا كه از مشكلات اين حوزه خبري نيست، بحث انحصار به شبكه نمايش خانگي كشيده شده:«به عقيده من همه اين موضوع از آنجايي ناشي مي‌شود كه ما كشوري هستيم با آدم‌هاي طمعكار كه به حد وسط قانع نيستيم. همه چيز را براي خودمان مي‌خواهيم. بارها و بارها از بعضي‌ها شنيده‌ام كه مي‌گفتند، سينماي ايران نياز به پخش‌كننده‌هاي متعدد ندارد و فقط دو پخش‌كننده براي فيلم‌ها كافي است خب چنين نظري از يك نگاه عقب افتاده و دگم ناشي مي‌شود وگرنه وقتي رقابت سالم باشد هر كسي به اندازه توانايي و استعداد خود كار مي‌كند و نبايد جلوي توانايي آدم‌ها را گرفت. اينكه پله‌ها و پل‌ها را خراب كنيم تا ديگران نتوانند كار كنند به نظر من روش خودخواهانه‌اي است و من بروز اين نگاه‌هاي انحصارگرايانه را به گردن دولت مي‌اندازم كه جلوي آدم‌هاي انحصارطلب را نمي‌گيرد و با آنها برخورد لازم نمي‌كند وگرنه در چنين شرايطي چرا نبايد چندين پلتفرم همزمان با هم توان رقابت داشته باشند و انحصار و قدرت تنها براي دو پلتفرم نماوا و فيليمو وجود داشته باشد. اگر فرصت كار به يك اندازه براي همه باشد اين هم سلامت كار را تضمين مي‌كند و هم رونق بيشتري به كسب‌وكار مي‌دهد و هم باعث رقابت در كار مي‌شود.» از نظر او سرمايه‌گذارهايي كه در اين شرايط سرمايه خود را وسط مي‌گذارند و فيلم‌ها را در سينما آنلاين اكران مي‌كنند نبايد مظلوم واقع شوند و بايد از آنها حمايت شود ولي اگر وضعيت به سمتي برود كه از يك سو قاچاق فيلم و از سوي ديگر انحصار در اين شبكه‌ها بيداد كند ديگر تهيه‌كننده‌ها و سرمايه‌گذارها رغبت نمي‌كنند فيلم‌شان در اين سامانه و به اين شكل به حراج گذاشته شود و با خود فكر مي‌كند اگر روي ملك يا خريد طلا سرمايه‌گذاري مي‌كردند بيشتر به نفع‌شان بود و بازگشت مالي بيشتري هم براي‌شان داشت تا اينكه روي فيلمي هزينه كنند كه در فاصله دو ساعت تمام سرمايه به حراج مي‌رود. بياييم با ايجاد فضاي سالم در كار مملكت را به سمت دلالي و روزمرّگي سوق ندهيم و كاري نكنيم همه چيز با ملاك پول ارزيابي شود بلكه ديدگاه هنرمندانه هم در كشور بايد وجود داشته باشد.
پاسخ وزير به سوالي درباره عدم قانون
كپي‌رايت در كشورمان چه بود؟
وقتي نظر مرتضي شايسته، دبير شوراي صنفي نمايش را در اين باره جويا شديم او مهم‌ترين دليل اين ناهنجاري در پخش فيلم‌هاي آنلاين را عدم قانون كپي‌رايت در ايران مي‌داند و مي‌گويد:«از آنجايي كه مفهوم كپي‌رايت براي هنرمندان در ايران تعريف نشده و قانوني در اين باره نداريم هر تلاشي هم كنيم، نمي‌توانيم جلوي چنين مشكلي را بگيريم.» او مي‌گويد:«سال‌ها قبل كه مسوول اتحاديه تهيه‌كنندگان بودم به همراه انوشيروان نعيم و محمدحسين فرحبخش و نيروي انتظامي بزرگ با قاچاقچيان برخورد جدي كرديم همان زمان كه توليدات سينما به صورت دي‌وي‌دي يا سي‌دي به مردم عرضه مي‌شد. هر بار موفق مي‌شديم باندهاي زيادي را معدوم كنيم اما به محض اينكه چند روز مي‌گذشت باز شبكه‌هاي سرقت فيلم مثل قارچ رشد مي‌كردند. اما در حال حاضر موضوع سرقت فيلم‌ها بسيار حادتر از سال‌هاي قبل است و فيلم‌ها بعد از پخش آنلاين به صورت گسترده در شبكه‌هاي ماهواره‌اي و فضاي مجازي پخش مي‌شوند. هر كاري هم در اين مورد صورت بگيرد و هر تلاشي هم كنيم مادامي كه عضو كنوانسيون جهاني نباشيم، تلاش‌هاي‌مان جواب نمي‌دهد.» شايسته در پاسخ به اين سوال كه چرا تلاشي براي رعايت و احترام حق مولف در ايران نمي‌شود به جلسه رسمي اشاره مي‌كند كه او از يكي از وزاري دولت همين پرسش را مطرح كرده:«پاسخ وزير محترم به من اين بود كه فعلا به صلاح كشورمان نيست. باور كنيد من هنوز هم متوجه نمي‌شوم چرا به صلاح كشورمان نيست؟ فكر مي‌كنم به احتمال زياد چون بايد هزينه كپي‌رايت‌ها را بپردازيم به صلاح كشورمان نباشد وگرنه چه دليلي غير از اين مي‌تواند داشته باشد؟» اين تهيه‌كننده با بيان اينكه اگر قانون كپي‌رايت براي كشورمان هزينه دارد بايد آن را متقبل شويم، مي‌گويد:«نبايد كه اموال تهيه‌كنندگان را به حراج گذاشت. چنين رفتاري با آثار هنري مثل اين مي‌ماند كه داد بزنيم و بگوييم ايها‌الناس بيايد اموال‌مان را ببريد.»
شايسته در خلال گفت‌وگو به خاطره سفر خارج از كشورش اشاره مي‌كند: «سال‌هاي دور در يكي از كشورهاي خارجي شخصي مرا شناخت و به من گفت: «آقاي شايسته دي‌وي‌دي(قاچاق) فيلم‌هاي شما را از ما خوب مي‌خرند لطفا توليدتان را بيشتر كنيد. از اين همه بي‌شرمي متعجب شده بودم.»
در شهرستان‌ها قاچاق بيداد مي‌كند
او گفت:«اين تنها يك نمونه از قاچاق فيلم در خارج از كشور است. در شهرستان‌هاي ايران سرقت و قاچاق محصولات هنري بيداد مي‌كند. مي‌دانم در شهرهاي اردبيل، شيراز، تبريز و مشهد فقط يك نسخه دي‌وي‌دي آن هم براي نمونه سفارش مي‌دهند وقتي يك نسخه از فيلمي در شهرهاي پرجمعيت سفارش مي‌دهند اين چه معني جز سرقت و تكثير آن مي‌تواند داشته باشد؟ شايسته مي‌گويد:«از مشكل قاچاق كه بگذريم بحث ديگر انحصار پخش آنلاين است. در امريكا به صورت جدي با انحصار مبارزه مي‌شود و انحصارگران را محكوم مي‌كنند اما متاسفانه بايد بگويم كه در ايران اصلا اين واژه تعريف نشده و قوانين تجارت در ايران اصلا منصفانه نيست و ما تهيه‌كننده‌ها از يك سو بايد از قاچاق فيلم ضربه بخوريم و از سوي ديگر انحصار پدرمان را درآورده.»
چرا پلتفرم‌ها براي فيلم‌ها تبليغ نمي‌كنند؟
در ادامه بحث با علي سرتيپي گپ زديم. اين تهيه‌كننده نظرش بر اين است از ابتداي امسال كه اكران آنلاين در سينما باب شده، فيلم‌هاي خوبي در پلتفرم‌ها به نمايش درآمدند اما اين فيلم‌ها، گيشه به درد بخوري نداشتند و به همين دليل انتظارها را از اكران آنلاين برآورده نكردند. از نظر او به هيچ عنوان پخش آنلاين قابل مقايسه با اكران فيلم بر پرده سينماها نيست:«ولي خاصيت اينچنين نمايشي براي بعضي فيلم‌ها خيلي خوب است و فرصت ديده شدن را براي آنها فراهم مي‌كند.» او نفس راه‌اندازي سينما آنلاين را براي سينماي ايران مناسب ارزيابي مي‌كند كه توانسته بار سنگيني اكران را از سينماي تجاري اقتصادي كم كند:«در همه جاي دنيا و امريكا وضع فيلمسازي به گونه‌اي است كه همه توليدات‌شان براي پرده سينما نيست، ساختار بعضي فيلم‌ها مناسب پرده و اكران عمومي است و تعدادي هم براي نمايش خانگي يا شبكه‌هاي وي‌اودي ساخته مي‌شوند فقط در ايران است كه همه فيلمسازها توقع اكران عمومي فيلم‌شان را دارند.» تا زماني كه فيلم‌ها در سينماها نمايش داده مي‌شدند، سازندگان‌شان از نحوه چگونگي اكران در سينماها و انحصار بعضي سينماها گلايه و شكوه داشتند الان هم بحث انحصار نمايش در پلتفرم‌هاي فيليمو و نماوا مطرح است. سرتيپي مي‌گويد:«هم تعداد پلتفرم‌ها كم است و هم اينكه فيلم‌ها به محض نمايش آنلاين در فاصله دو ساعت صددرصد قاچاق مي‌شوند و نكته مهم ديگر اصلا تبليغي براي فيلم‌ها در شبكه آنلاين نمي‌شود.» به عقيده سرتيپي در شرايط فعلي كه پلتفرم‌ها مخارج چنداني ندارند بايد درصدي از دريافتي خود را براي تبليغات فيلم‌ها هزينه كنند چراكه اين موضوع به غير از اينكه باعث معرفي فيلم‌ها مي‌شود به نفع خود پلتفرم‌ها براي جذب مخاطب هم هست.» سرتيپي همچنين به ما خبر مي‌دهد كه در آينده نزديك پلتفرم جديدي را راه‌اندازي مي‌كند:«از آنجايي كه خودم تهيه‌كننده، پخش‌كننده و سينمادار هستم با همه جوانب و مشكلات پخش فيلم آشنا هستم و مي‌دانم براي معرفي فيلم چه بايد كرد. او با بيان اينكه قصد نداريم در راه‌اندازي پلتفرم از همان ويترين سامانه‌هاي ديگر استفاده كنيم، مي‌گويد:«فيلم‌هاي متفاوت‌تري كه با مخاطب ارتباط بيشتري برقرار كند، نمايش مي‌دهيم تا كارمان خروجي بيشتري داشته باشد و قطعا پلتفرم ما تفاوت‌هاي بيشتري دارد».