مروري بر راهكارهاي تكنولوژيك در مديريت كيفيت هوا
راه‌حل موثر در كاهش آلودگي هوا و تنفس ذرات معلق
سيدمرتضي واعظ ٭
سيدمحمد حسين سيادتي٭ ٭
پرداختن به اين موضوع مهم در شرايطي كه امسال با وجود ويروس منحوس كرونا كه تاثير مستقيم بر تنفس دارد و از طرف ديگر احتمال بروز دوباره آلودگي غيرقابل تحمل هوا در پايتخت و ديگر كلان‌شهرهاي كشور ايران كه باعث تشديد بيماري‌هاي تنفسي مي‌شود، ضرورتي اجتناب‌ناپذير است. گذشته از عذاب مستمرانه ميليون‌ها مردم شهري هر ساله هزاران نفر در ايران بر اثر آلودگي هوا و ريزگردها جان خود را از دست مي‌دهند. بنابراين وظيفه نهادهاي دولتي و حكومتي فقط اعلام آلودگي هوا و تعطيلي بخشي از شهر و مدارس نيست. تيتر اول برخي از روزنامه‌هاي كشور: چرا نه مردم نه نهادهاي مسوول به فكر آلودگي هوا نيستند؟- آيا تيتر زدن‌هاي روزنامه‌ها كافي است؟- تعطيلي مدارس تنها راه‌حل است؟- باز هم هواي شهرهاي ايران آلوده شد و... .
مسوولان متولي بايد با قدرت و تدبير چاره‌انديشي، اجرا و اعمال كنند. چراكه بحث جان مردم در ميان است. هواي آلوده نه تنها براي انسان‌ها و حيوانات بلكه براي درختان و گياهان هم زيان‌آور است لذا ضررهاي مالي و اقتصادي آن وراي تصورات است. سال 1398 آلودگي هوا تقريبا از اوايل مهر ماه آغاز شد به طوري كه طبق اعلام شركت كنترل هواي تهران در روز‌هاي نخستين مهر ماه، وزش باد با سرعت بالا از سمت غرب و جنوب غربي باعث بروز گرد و غبار در تهران شد كه آن زمان 10PM (ذرات بزرگ‌تر از دوونيم ميكرون) هم عامل تشديد آلودگي هوا بود [1]. (PM به اندازه ذرات معلق هوا در واحد ميكرون گفته مي‌شود) به گزارش پايگاه اطلاع‌رساني شبكه خبر: بر اثر آلودگي هوا از ۲۸ آذر تا چهارم دي 1398 به دليل بروز آلودگي هوا و افزايش ذرات معلق هوا در شهرهاي اصفهان، البرز، تهران، مركزي، قزوين، قم، آذربايجان‌شرقي، آذربايجان‌غربي، خوزستان، يزد و همدان تعداد ۱۷ هزار و ۳۰۳ نفر به اورژانس بيمارستاني سراسر كشور مراجعه كردند كه از اين تعداد ۱۰ هزار و ۴۷۱ نفر بيماران قلبي و ۶ هزار و ۵۳۰ نفر بيماران تنفسي بوده‌اند [2]. به گزارش ايسنا: رييس دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي: امروز ما در هوايي تنفس مي‌كنيم كه داراي سطح فزاينده و غيرقابل باور منوكسيد كربن است و ذرات معلق PM10 هوا به حد اعلا رسيده به گونه‌اي كه هر ساله ۲۰ هزار تن ذرات معلق در ريه تهراني‌ها وارد مي‌شود كه ۱۲ هزار تن مربوط به خودروهاي سبك سواري و ۲۰۰۰ تن مربوط به موتورسوارهاست[3]. با مشاهده هواي آلوده شهرها و پايتخت كشور جمهوري اسلامي ايران مي‌توان دريافت كه منشأ عمده آلودگي هوا و ذرات معلق درون شهرها از آغشته به خاك بودن كف معابر، خيابان‌ها، بلوارها و باغچه‌هاي شهري است. عواملي مانند رفت و شد ماشين‌ها و وزيدن باد باعث برخاستن خاك و آلودگي از زمين به هوا شده سپس بخشي از آن خاك كه در اندازه «نانو» است به حالت معلق درآمده و به صورت پايدار در هوا باقي مي‌ماند. اين ذرات معلق و پايدار در هوا يك ابر خاكستري تشكيل داده و باعث محبوس شدن ديگر ذرات آلاينده مانند ذرات دفع شده از لوله اگزوز ماشين‌ها، كارخانجات و... در محيط‌هاي تنفسي شهرها مي‌شود؛ به عبارت ديگر اگر اين خاك و آلودگي در كف معابر، خيابان‌ها و بلوارها نباشند يعني كف معابر و خيابان‌هاي شهر عاري از خاك باشند، باعث به وجود آمدن اين مشكل زيست محيطي كه انسان‌كش است براي كلان‌شهرهاي مملكت نخواهد شد.
از اين رو مي‌توان به آساني و با اين راهكار متفكرانه و عاقلانه و با همت جهادي و انقلابي تمام ارگان‌هاي حكومتي از به وجود آمدن ذرات معلق در شهرها جلوگيري كرد و اين معضل نيازمند فرمول‌ها و دستگاه‌هاي پيچيده و صرف هزينه‌هاي گزاف و تعطيلي شهرها نيست. اساسي‌ترين، آسان‌ترين و عاقلانه‌ترين راهكار فقط عاري كردن معابر، خيابان‌ها، بلوارها و اطراف شهرها از خاك است و اين امر با به كنترل درآوردن، مديريت و پوشاندن صحيح خاك‌ها و جلوگيري از عوامل پراكندگي آنها در شهرهاست كه در نتيجه باعث تميزي هوا، چشم‌پذير شدن معابر، خيابان‌ها و از بين رفتن ذرات معلق در هوا خواهد شد و مهم‌تر از همه شهروندان گرامي ذرات معلق در هوا تنفس نخواهند كرد.
1- ريزگردها يا ذرات معلق
در رفت و شد روزانه هزاران خودرو در خيابان‌ها و وزش باد: گرد و غبار ساختماني و خاك‌هاي سطح زمين و... به هوا برخاسته مي‌شوند. به ذرات ريز آنها ريزگرد گفته مي‌شود. تشكيل ابر خاكستري از همين ريزگردها پديد مي‌آيد. مهار اين ابر خاكستري پس از به وجود آمدن آن كاري محال است. فقط باد و باران شديد حريف آن است ولي باد و باران هم كه هر روزه و هر ساعته نيست.
لذا بايد از مبدا و سرمنشا به وجود آمدن اين ابرهاي خاكستري جلوگيري كرد. به جرات مي‌توان تخمين زد كه شايد بيش از 70 درصد از آلودگي هواي شهرهاي ايران را خاك‌هاي به هوا برخاسته از كف معابر تشكيل مي‌دهند كه علت اصلي و عمده به وجود آمدن آلودگي هوا: ريزگردها، ذرات معلق و ابرهاي خاكستري هستند. اين درصد آلودگي را مي‌توان توسط دستگاه‌هاي آزمايشگاهي هواسنجي به سادگي اثبات كرد ولي ساده‌تر و عقلاني‌تر آنكه كف معابر، خيابان‌ها، وسط بلوارها و باغچه‌هاي شهري عاري از خاك شوند. ذرات معلق كه شامل ذرات با قطر كمتر از 5/2 ميكرومتر(2) هستند در بعضي موارد تا قطر 10 ميكرومتر نيز در هوا وجود دارند و به دليل اندازه كوچكي كه دارند، مي‌توانند در هواي تنفسي انسان تا عمق ريه نفوذ كرده و باعث اختلالات بسيار جدي در سلامتي انسان شوند[4].
امروزه علم و تكنولوژي «نانو» ثابت كرده كه در گردوغبار و خاك‌هايي كه به هوا برخاسته مي‌شوند، ذرات‌ريزي در اندازه «نانو» وجود دارند؛ ميلياردها ذره گردوغبار خاك در اندازه «نانو». از تجمع اين ذرات «نانويي» بر فراز شهر، لايه‌اي خاكستري مانند ابر روي شهر تشكيل مي‌شود. اين لايه ابري مانند يك سپر عمل مي‌كند. اين سپر(لايه‌ابري) از بالا رفتن دود و ذرات خارج شده از وسايل نقليه و كارخانجات جلوگيري كرده و اين پديده باعث مي‌شود تا بخش عظيمي از دودها و ذرات خارج شده از لوله اگزوز خودروها، موتوسيكلت‌ها و دودكش كارخانجات و... زير اين سپر خاكي در فضاي تنفسي شهر باقي بمانند و راهي براي خارج شدن از جو نداشته باشند. در حالت و دوران وارونگي، آلودگي هوا شديد‌تر مي‌شود؛ در اين حالت علاوه بر اينكه ذرات خاك، لايه ابري تشكيل مي‌دهند و كمك بسياري در قوي‌تر شدن سپر وارونگي هوا مي‌كنند، ذرات خاك ريزتر كه در ابعاد كوچك‌تر هستند با ذرات آلودگي‌هاي حاصل از ماشين‌ها و كارخانجات تركيب مي‌شوند كه اين امر باعث سنگين‌تر شدن و ماندن ذرات معلق آلوده در جو تنفسي انسان مي‌شود.
2- چگونگي مهار ريزگردها و آلودگي هوا
كشور ما خانه ماست. «عقل» ساده ايجاب مي‌كند به جهت حفظ نظافت شهري و احترام به حقوق خود و ديگران همچنين ارج نهادن به انسانيت، دست‌اندركاران ساخت و سازهاي شهري در طول مدت ساخت‌وساز، خاك يا هر نوع مصالح ريزگرد مانند شن و گچ را به صورت محجوب (سر پوشيده، پشت درهاي بسته) مورد استفاده قرار دهند (نه اينكه خاك‌ها يا مصالح ساختماني را در اطراف سازه‌ها رها كنند. به عنوان نمونه مشت نمونه خروار است!
عوامل اجرايي ساخت سازه‌ها هر روز حجم عظيمي از خاك را بدون كنترل آن در محوطه سازه‌ها جابه‌جا يا رها مي‌كنند. اين حجم عظيم خاك توسط باد، ماشين يا عابرين پياده به نقاط ديگر پخش شده و ذرات ريز خاك(در اندازه «نانو») در اثر اين عوامل به هوا برخاسته و باعث بخش عمده‌اي از تشكيل ابر خاكستري مي‌شوند. اين ابر خاكستري خود يك معضل عظيم است ليكن با جلوگيري از بالا رفتن مدفوعات ارابه‌ها، معضل بسيار بزرگ‌تري را موجب مي‌شود. به اين منظور مي‌توان خاك را در كانكس‌هاي مخصوص نگهداري كرد يا با كشيدن نايلون يا پوشش‌هايي مخصوص در زير و روي خاك از برخاستن و پخش شدن ذرات خاك جلوگيري كرد. با استفاده محجوب از اين مصالح از پخش شدن و هدر رفتن آنها جلوگيري شده و در نتيجه مردماني كه از آنجا (اطراف سازه‌ها) عبور مي‌كنند به خصوصا مردم آن كوچه و محله براي تمام آن مدت دو الي سه سال ساخت‌وساز در معرض خاك‌خوري و گِل لگدمال كني و خاك و گِل بيني نخواهند بود و خاكي به هوا بالا نخواهد رفت [5].
به عنوان نمونه مي‌توان از شهر پكن در كشور چين نام برد. اين شهر با اقدام و ارايه طرح‌هاي تشويقي/تنبيهي مانند پرداخت جريمه براي سازندگان سازه‌هاي شهري در قبال ميزان آلودگي هوا و گردوغباري كه توليد مي‌كنند، كوشش دارد تا معضل برخاستن خاك از زمين به هوا را برطرف كند. «هوانگ يوهو» معاون رييس اداره كيفيت هواي شهر پكن نيز اعلام كرده است: آلودگي هوا ناشي از گرد و غبار و ريزگردها، عامل اصلي آن طرح‌هاي ساختماني و ساخت و سازهاي شهري است. او افزود: كاهش ميزان ريزگردها و غبار براي كمتر شدن آلودگي هوا بسيار حائز اهميت و حياتي است [6]. حال سوال اساسي در اين است كه چرا ما در ايران خود نيز اين كار را نكنيم ؟؟! با صفت «اسلامي» كه در اسم و وجود اين كشور نهفته است، ايران بايد و بايد كه تميزترين و شيك‌ترين كشور دنيا باشد.
بايد هيچ خاكي در معابر شهر وجود نداشته باشد. بايد خاك تمام باغچه‌ها و بلوارهاي شهر به صورت محجوب و پوشيده باشند تا از برخاستن ذرات خاك جلوگيري شود. بدين‌سان مي‌توان براي محجوب نگاه داشتن خاك باغچه‌ها و بلوارهاي شهري از سنگ‌ريزه‌هاي تزييني يا پوشش گياهي همه‌گير در كل سطح خاك استفاده كرد؛ اين موارد از برخاستن ذرات خاك به هوا جلوگيري مي‌كنند همچنين باعث زيبايي شهر، كوچه و خيابان نيز مي‌شوند.
نتيجه:
مي‌توان با به اجرا درآوردن طرح ملي جلوگيري از برخاستن خاك از معابر شهري و پشتيباني از آن توسط ارگان‌ها و نهادهاي دولتي و حكومتي با يك عزم جهادي- انقلابي و تبليغ و ترويج آن در جامعه، يكي از بزرگ‌ترين معضلات زيست محيطي كشور يعني آلودگي هوا و تشكيل ابر خاكستري ريزگردها بر فراز كلان‌شهرهاي ايران به خصوص پايتخت را حل كرد.
رهايي از معضل آلودگي هوا در متحمل شدن هزينه‌هاي گزاف، ساخت و استفاده از دستگاه‌هاي پيشرفته در گرفتن ريزگردها پس از پراكنده شدن آنها در هوا يا تعطيلي شهرها و مدارس نيست بلكه جلوگيري از به وجود آمدن ريزگردها از شكم مادر(سطح زمين) است. تصميم و اجراي طرح ملي ارايه شده، ثابت خواهد كرد كه با راه‌حل‌هاي آسان و كوچك مي‌توان كارهاي بزرگ انجام داد و از خطرات و معضلات بزرگ‌تر جلوگيري كرد.
منابع در روزنامه موجود است
٭ كارشناس مديريت
٭ ٭ عضو هيات علمي دانشكده مهندسي و علم مواد دانشگاه صنعتي خواجه نصيرالدين طوسي