گروه اجتماعي
شناسايي دقيق كودكان بازمانده از تحصيل در ايران براي نخستين بار در سال 95 و با اجراي طرح «بازگرداندن كودكان بازمانده از تحصيل به چرخه آموزش رسمي» آغاز شد. در اين طرح كه از سوي وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعي كليد خورد و با همكاري آموزش و پرورش پيش رفت، در اولين مرحله كد ملي دانش‌آموزان كشور استخراج و با كد ملي كودكان در سن تحصيل(6 تا 11 سال) تطبيق داده مي‌شود. با اين شيوه آماري از كودكان دور مانده از مدارس به دست مي‌آيد كه با استخراج اطلاعات والدين و يا سرپرستان آنها دلايل بازماندگي از تحصيل آنها پيگيري مي‌شود. معاونت رفاه وزارت كار مي‌گويد كه در سال تحصيلي 99- 98 و در واقع از شروع رسمي مدارس در سال كرونا 147 هزار كودكي كه در مدرسه ثبت‌نام نشده بودند، شناسايي شده‌اند و تلاش‌هايي براي رفع موانع تحصيلي آنها آغاز شده است. معاونت رفاه وزارت كار در هفدهمين مورد از گزارش‌هايش با عنوان «كرونا، نيروي كار و حمايت اجتماعي» سراغ مساله آموزش رفته و علاوه بر آمارهاي جهاني در مورد رو به افزايش گذاشتن فقر آموزشي نگاهي به ميزان توسعه استان‌ها به لحاظ توسعه فاوا (فناوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات) انداخته است. آنچه مي‌خوانيد بخش‌هايي از همان گزارش است.
اكنون حدود يك سال مي‌شود كه در واكنش به بحران كرونا در بيش از 190كشور 1.6 ميليارد كودك از حضور در كلاس‌هاي درس به طور دائم يا موقت محروم شده‌اند. به دنبال تعطيلي كلاس‌هاي حضوري، بسياري از كشورها براي تداوم آموزش به روش‌هاي آموزش از راه دور روي آورده‌اند اما دسترسي كودكان مناطق محروم به آموزش در اين دوران، بسته به ميزان دسترسي به فناوري و امكان يا عدم امكان آموزش با راهنمايي معلم متفاوت است. در عين حال تجربيات جهاني نشان داده كه اولويت بايد بازگشايي مدارس باشد. شمار زيادي از كشورها با تصميم‌گيري محلي در مورد بازگشايي در مناطقي كه همه‌گيري نسبتا كنترل شده است اقدام به بازگشايي مدارس، به خصوص در سطوح پيش‌دبستاني و دبستان كرده‌اند. در ايران، درصد قابل توجهي از دانش‌آموزان به برنامه «شاد»(بستر آنلاين براي آموزش غيرحضوري) دسترسي ندارند. بدون در نظر گرفتن چالش‌هاي مربوط به پايين آمدن كيفيت آموزش و صرفا توجه به نرخ ثبت‌نام، آمار منتشر شده حاكي از افزايش نرخ ثبت نام دانش‌آموزان در شاد در 8 ماه گذشته است: از حدود 70 درصد(حدود 10ميليون نفر) در خرداد تا 88 درصد(بيش از 12ميليون نفر) در آذر. به گزارش مسوولين وزارتخانه‌هاي آموزش و پرورش و ارتباطات، عدم ثبت نام در شاد عمدتا ناشي از عدم دسترسي به اينترنت يا دريافت‌كننده‌هاي هوشمند است. البته مشخص نيست كه آمار عدم دسترسي شامل دانش‌آموزان اتباع خارجي نيز مي‌شود يا خير؟
طبعا، توزيع دانش‌آموزاني كه به اين شبكه دسترسي ندارند در سراسر كشور يكسان نيست. امتياز استان‌ها از لحاظ توسعه فاوا در تهران، سمنان، البرز، يزد و اصفهان بالاتر از ميانگين كشوري و در بسياري از استان‌هاي مرزي مانند سيستان و بلوچستان، آذربايجان غربي، لرستان و كردستان پايين‌تر از ميانگين كشوري است. اين در حالي است كه استان‌هاي سيستان و بلوچستان، كرمان و آذربايجان غربي تا پيش از تعطيلي فراگير كلاس‌هاي حضوري نيز در ميان استان‌هايي با بيشترين ميزان بازماندگي از تحصيل دسته‌بندي مي‌شدند.
تعطيلي كلاس‌هاي حضوري و تشديد فقر آموزشي
شمار زيادي از كشورها، مستقل از شدت همه‌گيري و ميزان مرگ و مير، به تعطيلي اجباري يا توصيه به تعطيلي كلاس‌هاي حضوري در مدارس روي آورده‌اند. برخي كشورها روزها پيش از نخستين آمار رسمي مرگ و مير تعطيلي اجباري را شروع كردند و برخي با تاخير بيشتري اقدام به تعطيلي كلاس‌ها كردند. همچنين برخي از كشورها از زمان تصميم‌گيري براي تعطيلي مدارس تاكنون تغييري در سياست خود ايجاد نكرده‌اند و برخي ديگر در طول فرآيند مقابله با بحران كرونا، شدت تعطيلي‌ها و اجباري يا داوطلبانه بودن آن را تغيير داده‌اند.
به طور كلي نرخ بازماندگي از تحصيل در سطح جهان در دهه اخير در حال طي كردن روندي كاهشي بود اما شيوع ويروس كرونا به افزايش نرخ بازماندگي و تعطيلي مجدد مدارس منجر شد. آمارهاي منتشر شده توسط يونسكو در سال 2018 حاكي از بازماندگي از تحصيل حدود 258 ميليون كودك در سراسر جهان بود. حدود 17 درصد جمعيت 6 تا 17 ساله و 8 درصد از جمعيت 6 تا 11 ساله. حالا سازمان ملل پيش‌بيني مي‌كند كه سال آينده 23.8 ميليون كودك و نوجوان در جهان و در تمامي مناطق به خاطر تاثيرات همه‌گيري كوويد 19 دسترسي خود را به آموزش از دست خواهند داد.
در ايران، سالنامه آماري وزارت آموزش و پرورش اعلام مي‌كند در سال 98-97 حدود 900 هزار نفر يا 7 درصد كودكان 6 تا 17 ساله از تحصيل بازمانده بودند (البته اين آمار كودكان بازمانده از تحصيل بدون شناسنامه را در نظر نمي‌گيرد.) متاسفانه، همانند ساير كشورها، همه‌گيري كرونا نرخ بازماندگي از تحصيل را در ايران نيز افزايش داده و نرخ ثبت‌نام نسبت به سال‌هاي گذشته كاهش يافته است.
تشديد تبعيض‌ها در ميزان دسترسي و كيفيت آموزش همگاني
شكاف ديجيتالي و عدم دسترسي برابر به فناوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات، سياستگذاري در حوزه آموزش از راه دور را بسيار پيچيده كرده است. درحالي كه به طور ميانگين 53 درصد خانوارها در سطح جهان به اينترنت دسترسي دارند نرخ دسترسي دانش‌آموزان به اينترنت در كشورهاي مختلف متفاوت است. در كشورهاي آمريكاي شمالي و اروپاي غربي بيشتر از 85 درصد و در كشورهاي آفريقاي سياه كمتر از 20 درصد خانوارها به اينترنت دسترسي دارند. در ايران نيز به گزارش مركز آمار ايران در سال 97 حدود 80 درصد خانوارها به اينترنت دسترسي دارند.
علاوه بر مساله دسترسي به اينترنت، آموزش از طريق برنامه شاد به لحاظ محتواي آموزشي توليد شده نيز با مشكلاتي روبه‌رو است. به اين معنا كه محتواي آموزشي در اين برنامه اغلب توسط خود معلمان كه فاقد آمادگي لازم براي اين نوع از آموزش هستند، توليد مي‌شود و محتواي استاندارد و يكساني توسط وزارت آموزش وپرورش توليد نشده است. در چنين شرايطي پاي شركت‌هاي خصوصي به عرصه آموزش مجازي باز شده و به اين ترتيب نابرابري در دسترسي به محتواي آموزشي باكيفيت- كه پيش از دوران كرونا نيز به ويژه در ارتباط با آزمون‌هاي ملي وجود داشت- در دوره حاضر تشديد مي‌شود.
علاوه بر نابرابري در دسترسي به آموزش آنلاين در ميان كشورهاي مختلف، در درون كشورها نيز نابرابري‌هايي عمده‌اي در دسترسي به اينترنت وجود دارد. به گزارش يونيسف و يونسكو، نرخ عدم دسترسي به ابزارها و امكانات لازم براي يادگيري آنلاين براي كودكان ساكن در كشورهاي درگير نزاع، كودكان مناطق روستايي و فرزندان خانوارهاي فقير بسيار بيشتر از سايرين است. همچنين به گزارش يونيسف حدود سه چهارم كودكاني كه به آموزش از راه دور دسترسي ندارند، ساكن مناطق روستايي هستند.
جنسيت يكي ديگر از عواملي است كه در نابرابري دسترسي به آموزش از راه دور ايفاي نقش مي‌كند. حتي پيش از بحران كرونا، سهم دختران از بازماندگي از تحصيل در كشورهاي مختلف بيشتر از پسران بود و با شيوع ويروس كرونا نابرابري جنسيتي در دسترسي به آموزش افزايش بيشتري پيدا كرده است. در ايران ضريب نفوذ تلفن همراه براي مردان 85 درصد و براي زنان 76.4 درصد و ضريب نفوذ اينترنت براي مردان 67.6 درصد و براي زنان 60.4 درصد است.
كشورها براي كاهش فقر آموزشي در دوران كرونا چه سياست‌هايي اتخاذ كرده‌اند؟
در سطح جهان، سازمان يونيسف، يونسكو و بانك جهاني در اقدامي مشترك پيمايشي را ترتيب داده‌اند تا اقدامات كشورها در حوزه آموزش را رديابي كنند. مهم‌ترين اقدامات كشورهاي شركت كننده براي افزايش دسترسي دانش‌آموزان به آموزش از راه دور شامل موارد زير مي‌شود:
ارائه سوبسيد هزينه اينترنت، اينترنت رايگان يا دسترسي رايگان به پلتفرم‌هاي آنلاين ملي براي دانش‌آموزان.
توزيع ابزارهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات و اتصال رايگان به اينترنت براي معلمان.
توزيع ابزارهاي لازم براي دسترسي به آموزش از راه دور به صورت رايگان يا با قيمت كمتر.
استفاده گسترده از تلويزيون، راديو يا بسته‌هاي آموزشي چاپي قابل استفاده در خانه.
استفاده از امكانات مدرسه براي حمايت از دانش‌آموزان محروم و دانش‌آموزاني كه در معرض خطر ترك تحصيل و عدم مشاركت هستند.
راه‌حل‌هايي محلي براي ارائه زيرساخت‌هاي اينترنتي براي افزايش دسترسي به اينترنت.
آموزش معلمان براي اجرا و ارائه دروس از راه دور با تقويت مهارت‌هاي فناوري ارتباطات و اطلاعات و رويكردهاي آموزشي نوآورانه در ارائه محتواي آموزشي. تدارك راهنماهايي براي والدين براي تسهيل دسترسي كودكان به محتواهاي آموزشي آنلاين(در نيمي از كشورهاي پردرآمد مدارس با تماس‌هاي تلفني والدين را در ارتباط با آموزش از خانه راهنمايي مي‌كنند.)
تاكيد بر حفظ تعامل ميان دبيران، دانش‌آموزان و والدين يا سرپرست آنها با استفاده از ايميل، تلفن يا اپليكيشن‌هاي پيام‌رسان.
جنسيت يكي ديگر از عواملي است كه در نابرابري دسترسي به آموزش از راه دور ايفاي نقش مي‌كند. حتي پيش از بحران كرونا، سهم دختران از بازماندگي از تحصيل در كشورهاي مختلف بيشتر از پسران بود و با شيوع ويروس كرونا نابرابري جنسيتي در دسترسي به آموزش افزايش بيشتري پيدا كرده است. در ايران ضريب نفوذ تلفن همراه براي مردان 85 درصد و براي زنان 76.4 درصد و ضريب نفوذ اينترنت براي مردان 67.6 درصد و براي زنان 60.4 درصد است.