جستاري درباره برجسته‌نگاري به مناسبت روز جهاني خط بريل
دستان خوانا
مسعود نوري
چهارم ژانويه، سالروز تولد لوئيس بريل (Louis Braille) روز جهاني خط بريل نامگذاري شده، خطي كه خواندن و نوشتن را براي هزاران نابينا ممكن كرده است. اين جستار در چند پاره ابتدا درنگي دارد در تاريخچه تلاش‌ها براي فراهم آوردن امكان خواندن و نوشتن براي نابينايان؛ آنگاه نقش لوئيس بريل را در اين روند مي‌كاود، سپس با ارايه آمار‌ها و اشاره به نتايج برخي پژوهش‌ها گستردگي ابعاد مشكلات و ضرورت يافتن راه‌حل‌هاي فراگير و پايدار را خاطرنشان مي‌كند. نهايتا برخي تجارب كامياب كشورها در اين زمينه و موارد مرتبط را در ميان مي‌نهد.
۱- مروري تاريخي: شهره آن است كه لوئيس بريل (زاده۴ ژانويه ۱۸۰۹ دهكده‌اي در نزديكي پاريس- درگذشته ۶ ژانويه ۱۸۵۲) مخترع روشي براي خواندن و نوشتن نابينايان بوده كه از آن به نام خود او به خط بريل ياد مي‌شود، اما پژوهش‌ها نشان مي‌دهد سده‌ها پيش از او نيز تلاش‌هاي موفقي در اين زمينه انجام شده است.
پژوهشگري به نام هيلتراود بووم بر آن است نخستين بار در قرن چهاردهم ميلادي خط قابل لمس براي نابينايان در ايران اختراع شد. به گمان قوي اشاره او اسنادي تاريخي است كه دلالت دارند نخستين بار علي بن احمد مشهور به علامه شيخ زين‌الدين حنبلي آمده است. او اوايل عمرش كاملا نابينا شد و به كتابفروشي و نيز تدريس، تحقيق و تاليف اشتغال داشت. آمدي حدودا سال ۷۰۰ قمري (يعني حدود ۵۵۰ سال پيش از لوئيس بريل)، خط برجسته را اختراع و كتاب‌هايي را به اين روش مطالعه مي‌كرده است. اين گزارش تاريخي را مي‌توان در نوشته‌هاي صلاح‌الدين خليل بن ايبك صفدي (درگذشته ۷۶۷ ق) خواند. او در حكومت مملوكيان مصر مشاغل ديواني در شهرهاي قاهره و دمشق داشته است. از اين‌رو اطلاعات وسيعي از گروه‌هاي مختلف اجتماع داشت. صفدي اطلاعاتش از نابينايان را در كتاب «نكت الهميان في نكت العميان» تدوين كرد. اين كتاب بانك اطلاعات نابينايان تا حدود سال ۷۶۵ ق شامل اطلاعات مهمي است كه در منابع ديگر يافت نمي‌شود.
علت اينكه هيلتراود بووم خط برجسته را اختراعي ايراني مي‌داند، آن است كه شهر «آمد» (Amida)، زادگاه و اقامتگاه شيخ زين‌الدين در آن روزگاران در قلمرو ايران بود؛ شهري در شمال ميان‌رودان (بين‌النهرين) و مشهور و مهم در دوره عباسيان، سلجوقيان و تيموريان، در قلمرو ايران صفويان. اما در جنگ چالدران عثمانيان آن را به تصرف درآوردند و به سرزمين‌هاي خود افزودند و نامش را ديار بكر نهادند. آن منطقه اكنون به نام استان «ايل» شناخته مي‌شود.
تاريخ آموزش به نابينايان نيز خواندني است. در جهان اسلام اولين بار جامع‌الازهر مصر در ۹۷۰ م آموزش نابينايان را شروع شد. الازهر را - به تقريب هزار سال پيش- دولت فاطميان مصر برپا نهاد و بعد از خواجه نظام الملك مدارس نظاميه را در شهرهاي مهم دولت سلجوقي مانند بغداد و نيشابور و مرو تاسيس كرد. الازهر با حمايت دولت شيعي فاطمي و نظاميه‌ها با پشتيباني دولت شافعي سلجوقي تاثيرات علمي و اجتماعي شگرفي بر جهان اسلام نهادند، از جمله در زمينه تامين هزينه‌هاي زندگاني آموزش به طالبان علم نابينا.
اكنون كه در بخش تاريخي اين جستاريم، بجاست اين نكته نيز گفته آيد كه صفدي در «نكت الهميان في نكت العميان» از چهارصد نابينا نام برده كه در قرون اول تا هشتم قمري در جهان اسلام مي‌زيسته‌اند. از اين كتاب ارزشمند ولي كمتر شناخته شده آشكار مي‌شود افراد داراي معلوليت، به ويژه نابينايان، افرادي ناتوان، متكدي و منزوي نبوده‌اند، بلكه شمار قابل توجهي از آنان داراي مشاغل عالي و اغلب فرهنگي مثل كتابفروشي بوده‌اند. برخي از آنان در شمار دانشمندان و فقيهان و صالحان نامدار زمانه خود بوده‌اند.
آشكار است منظور از اين مرور مختصر تاريخي به هيچ روي كاستن از ارزش ابتكار لوئيس بريل نيست؛ بلكه مقصود آن است كه يادآوري شود تمدن بشري چونان كاخي است كه خشت‌هاي آن را اقوام و ملل مختلف در گذر زمان بر هم نهاده‌اند. كمتر اختراع و اكتشاف و ايده‌اي را مي‌توان نشان داد كه از افكار و تلاش‌هاي پيشينيان بهره نگرفته باشد. فهم و توجه به اين نكته ملت‌ها را از برتري‌جويي و برترانگاري ستيزه‌جويانه مصون و روحيه تعاون و همكاري ميان تمدن‌ها را تقويت مي‌كند.
2- نگاهي گذرا به آمار و مشكلات نابينايان: نتيجه تحقيقي (منتشره در ۳ آگوست ۲۰۱۷) آن است كه با روند كنوني افزايش جمعيت جهان و پيرتر شدن افراد، جمعيت نابينايان جهان از حدود ۳۶ ميليون نفر كنوني در سال ۲۰۵۰ به ۱۱۵ ميليون نفر خواهد رسيد. برابر برآوردهاي همان پژوهش شمار مبتلايان به اختلال بينايي متوسط تا شديد هستند؛ يعني افرادي كه با عينك، لنزهاي طبي يا جراحي درمان نمي‌شوند نيز در همان بازه زماني تقريبا سه برابر خواهد شد، از ۲۱۷ ميليون كنوني به ۵۸۸ ميليون تا ۲۰۵۰. تخمين ديگر آن است كه در هر ثانيه ۵ نفر و در هر دقيقه يك كودك در دنيا نابينا مي‌شود.
پژوهش‌هاي سازمان بهداشت جهاني بعد ديگري از مشكل را آشكار مي‌كند: شيوع اختلالات بينايي با ميزان فقر و توسعه نيافتگي رابطه مستقيم دارد. مثلا نزديك‌بيني در مناطق با درآمد كم و متوسط چهار برابر بيشتر از مناطق با درآمد بالا تخمين زده مي‌شود. برآورد مي‌شود كه ميزان اختلال بينايي نزديك به۸۰ درصد در غرب، شرق و مركز جنوب صحراي آفريقا بيش از ۸۰ درصد باشد، اما در مناطق ثروتمند امريكاي شمالي، استراليا و اروپاي غربي ۱۰ درصد است. شمار نابينايان در جنوب آسيا ۱۱.۷ ميليون، در شرق آسيا ۶.۲ ميليون و ۳.۵ ميليون نفر در جنوب شرقي آسياست. بر اساس داده‌هاي اداره سلامت چشم و پيشگيري از نابينايي وزارت بهداشت، حدود ۳۰ هزار كودك كم‌بينا و ۷هزار و ۵۰۰ كودك نابينا در ايران مي‌زيند.
بنا بر آمار يونسكو، متاسفانه فقط حدود 5 درصد جمعيت نابينايان جهان با خط بريل آشنايي دارند. آموزش و ابزار آن براي كودكان نابينا اهميت ده چنداني دارد، زيرا آنان در فراگيري رفتارهاي اجتماعي از طريق بينايي، الگوگيري، حالت‌هاي چهره‌اي، ارتباط از طريق نگاه، دريافت بازخورد و نظاير آن دچار مشكل هستند. به همين دليل ممكن است مهارت‌هاي اجتماعي را از بن يا در حد كافي نياموزند. برابر برخي پژوهش‌ها افراد با آسيب بينايي در مهارت‌هاي اجتماعي دچار كاستي مي‌شوند مانند جرات‌ورزي، همدلي، استقلال، خودمختاري، كسب شغل و تجربيات شغلي، روابط اجتماعي و دوستي، استفاده مناسب از اوقات فراغت و ارتباطات غيركلامي.
بنابراين ضروري است براي آموزش عمومي و حرفه‌اي، از جمله مهارت‌هاي اجتماعي به آنان اقدامات همه‌جانبه شود؛ مثلا استفاده از ابزار و روش‌هاي روزآمد سوادآموزي، كتاب‌هاي بريل و صوتي. اما مشكلاتي مانند گراني اين‌گونه كتاب‌ها و در دسترس نبودن كتابفروشي‌هاي عرضه‌كننده آنها همواره سبب شده در حوزه آموزش براي نابينايان مشكلاتي پيش آيد.
به دليل اهميت و گسترش فناوري اطلاعات و ارتباطات به ويژه دربـاره كـم‌بينايـان و نابينايـان، پژوهش‌هاي متعددي در ايـران و جهـان در ايـن خصـوص انجـام شـده اسـت. مثلا در سال ۲۰۱۱ در مطالعــه‌اي پيمايشي بــا عنــوان «ســنجش رضــايت نابينايــان از خــدمات كتابخانه‌هاي نابينايان در آذربايجان شرقي»، به اين نتيجه رسيدنـد كه رضايت نابينايان ۶۵ درصد بوده است. بيشترين رضايت آنان از رفتار كتابـداران و كمترين رضايت از دسترسي به كتابخانه بـوده اسـت. مطالعه ديگري با عنوان «نيازهاي اطلاعاتي كاربران نابينـا و كـم‌بينـاي شـهر كرمان و ميزان بهره‌گيري آنها از خدمات كتابخانه‌اي» نشان داده است، بيشـترين منبـع مورد استفاده كاربران نابينا و كم‌بينا، منابع گويا ۶۴ درصد و منـابع بريـل ۴۲ درصد بوده است. شمار اندكي از كاربران از منابع الكترونيكي استفاده مي‌كرده‌اند و ۷۸درصد كاربران نابينا و كـم‌بينا اظهار داشته‌اند كه از راهنمايي كتابداران در دسترسي به اطلاعات مـورد نيـاز برخـوردار بوده‌اند. تحقيقي انجام شده در۲۰۱۰ با عنوان «بررسـي وضعيت كتابخانه‌هاي تخصصي نابينايان و كم‌بينايان-كتابخانه ملي ايران و ارايـه راهكارهـايي بـراي بهبود وضعيت آن» نشان مي‌دهد بـيش از ۵۰ درصد از مراجعـان نابينـا و كم‌بيناي كتابخانه ملي از ارايه خدمات اين بخش رضايت دارند و مجموعه كتابخانه از نظر كيفي و محتوايي تا حدودي تـامين‌كننـده نيازهـاي اطلاعـاتي اعضـاسـت، ولـي خـدمات اطـلاع‌رسـاني رضايت‌بخش نيست. همچنين، از نظر آنها تجهيزات ديداري- شنيداري و تجهيزات ساختماني از وضـعيت مطلـوبي برخـوردار بـوده است.
پژوهش‌هاي ميداني ديگر در همان بازه زماني نتايج مشابهي داشته است. از نتايج مشترك آن تحقيقات آن بوده است كه خوشبختانه كتابداران نوعا از دانش و مهارت و خوش‌رفتاري كافي برخوردار بوده‌اند، اما از لحاظ تنوع و شمار منابع لازم براي نابينايان و كم‌بينايان مشكلاتي وجود دارد.
3- نمونه‌هايي از تجارب جهاني: براي رفع مشكلات توجه به تجارب جهاني بسيار كارآمد است. مي‌توان نمونه‌هاي موفق را متناسب با شرايط و امكانات كشور بازتعريف و اجرا كرد. از سوي ديگر با شناسايي تجارب ناموفق از تكرار آنها و اتلاف منابع و سرمايه‌هاي انساني پيشگيري كرد.
الف- ايجاد كتابخانه‌ها و گنجينه‌هاي تخصصي: كتابخانه «دكتر ميلان بوديمير» بزرگ‌ترين كتابخانه ويژه نابينايان صربستان است كه برابر گزارش‌هاي ۲۰۱۹ نزديك به ۸۰ هزار كتاب، (از جمله كتاب‌هاي ويژه كودكان و آموزشي، انواع مجلات و كتاب‌هاي ديگر در شاخه‌هاي مختلف علمي- تخيلي، آموزشي، فلسفي و ديني) با خط بريل دارد. براي هر كدام از آنان كتاب گويا نيز تهيه شده است.
اين كتابخانه را اتحاديه نابينايان صربستان در سال ۱۹۷۱ تاسيس و به نام دكتر ميلان بوديمير كه يك استاد دانشگاه نابيناست، نامگذاري كرد. افزون بر مردم صربستان به اهالي كشورهاي مجاور نيز خدمت‌رساني مي‌كند و از اين رهگذر هم در آموزش و هم در انطباق نابينايان با زندگي اجتماعي نقش دارد. به گفته ميلان استوسيج، رييس اتحاديه نابينايان صربستان اين كتابخانه براي نابينايان در اقصي نقاط كشور كتاب ارسال مي‌كند. آنان پس از خواندن مي‌توانند كتاب‌هاي امانت گرفته را به صورت رايگان با پست به كتابخانه باز پس فرستند. او با اشاره به وجود ۱۲ هزار نابينا در صربستان تصريح مي‌كند: افزون به خدمت‌رساني به آنان براي نابينايان صرب ساكن در كشورهاي دوردست از جمله امريكا و استراليا نيز كتاب ارسال مي‌شود. ميلان استوسيج، رييس اتحاديه نابينايان صربستان ضمن سخنانش درباره اين كتابخانه به نكته مهمي توجه داده است: اين كتاب‌ها و منابع براي نابينايان فقط جنبه آموزشي ندارند، بلكه آنان را درمان مي‌كنند. نابينايان مي‌كوشند با خواندن كتاب محروميت‌شان از حس بينايي را تا حد ممكن جبران كنند. بدين شكل با زندگي اجتماعي نيز آسان‌تر وفق پيدا مي‌كنند. اينجا يك كتابخانه معمولي نيست.
افزودن سالانه ۲۰۰ كتاب بريل، تهيه فرمت ديجيتال كتاب‌ها و راه‌اندازي كتابخانه اينترنتي در ۲ سال، گسترش همكاري با كتابخانه‌هاي ويژه نابينايان در بوسني و هرزگوين، كرواسي و مونته نگرو، از جمله اهداي متقابل كتاب و ديگر منابع از برنامه‌هاي «كتابخانه دكتر ميلان بوديمير» است. تجاربي كه ميان كتابخانه‌هاي ايران و افغانستان نيز قابل انجام است.
ب- همكاري منطقه‌اي براي چاپ متون مقدس مذهبي با خط بريل: صلاح‌الدين آيدين، رييس «اتحاديه بين‌المللي برجسته‌نگاري قرآن» با اشاره به چاپ كتاب قرآن با الفباي بريل (Braille) مي‌گويد: از سال ۲۰۱۴ فعاليت‌هاي خود را آغاز كرديم و هم‌اكنون با همكاران خود در ۱۷ كشور در چاپ قرآن با الفباي بريل مشاركت داريم. او مي‌گويد كه يكي از اهداف اين اتحاديه ايجاد زمينه‌اي آكادميك براي علاقه‌مندان نابينا به آموزش قرآن است و در همين راستا تاكنون سه كنفرانس برگزار كرده‌اند. كشورهاي زيادي مثل تركيه، مالزي، اردن و مصر قرآن را با حروف برجسته چاپ مي‌كنند.
ج- مسابقات شطرنج نابينايان در مكزيك: فراهم كردن حضور نابينايان در فعاليت‌هاي جمعي، از جمله ورزش‌هاي فكري، همچنين تفريحات سالم و داشتن اوقات فراغتي شاد موضوع مهمي است. از بهار ۲۰۱۱ دولت مكزيك در پارك‌هاي كشور ميزهايي را به مسابقه شطرنج براي نابينايان اختصاص داده است. گلوريا پرز، دانشجوي مقطع كارشناسي ارشد در رشته ترويج فرهنگي و توسعه علوم اجتماعي، اين ميز را به عنوان بخشي از پروژه مطالعاتي‌اش طراحي كرده است. اين ابتكار با استقبال جامعه نابينايان آن كشور همراه شده. آنان معتقدند اين ابتكار باعث مي‌شود تا مردم با تماشاي اين بازي‌ها به ظرفيت‌ها و توانايي‌هاي نابينايان پي ببرند؛ همچنين به رشد مناسبات و روابط اجتماعي نابينايان كمك مي‌كند.
د- برنامه‌هاي دسترس‌پذير كردن فناوري‌هاي نو براي نابينايان: فناوري و فرآورده‌هايش، مثلا تلفن‌هاي همراه هر روز هوشمندتر، سريع‌تر و پيچيده‌تر مي‌شوند. اما اين براي همه لزوما خبر خوشي نيست. گروه بزرگي از سالمندان، همچنين كساني كه دچار مشكلات بينايي هستند اگر نتوانند از تلفن‌هاي امروزي استفاده كنند احساس انزوا مي‌كنند. براي پيشگيري از اين مشكلات، شركتي در مركز لندن پروژه ساخت تلفن‌هاي همراه ساده را اجرايي كرده است، ابزاري كاملا مناسب استفاده سالخوردگان و ناتوانان. گوشي‌ها براي هر گروه از كاربران با منوهاي ساده ساخته شده و براي نابينايان هم خط بريل دارد.
ه - موزه مناسب نابينايان: در همه موزه‌ها هشدار مي‌دهند: «به آثار دست نزنيد». اما سال ۲۰۱۵ موزه‌اي افتتاح شده كه بايد به شاهكارهايش دست زد. موزه «دل پرادو» در شهر مادريد، نمايشگاه ويژه‌اي براي بازديدكنندگاني كه مشكل بينايي دارند، راه‌اندازي كرده است. در اين نمايشگاه 6 تابلوي هنري به كمك تكنولوژي چاپ سه‌بعدي تهيه شده كه با لمس مي‌توان آنها را درك كرد و به پيچيدگي‌هاي خلق آنها پي برد.
حقوقدان و استاد مهمان دانشكده
حقوق دانشگاه نيويورك