نيم‌نگاهي به گمانه‌ها درباره برگزاري جشنواره تئاتر فجر
بين‌المللي كه نيست، ملي چطور؟
بابك احمدي
با نزديك شدن به موسم برگزاري سي‌ونهمين جشنواره بين‌المللي تئاتر فجر، افكار عمومي پيرامون كيفيت برگزاري و اصلا چرايي برپايي جشنواره در شرايط كنوني به گمانه‌زني روي آورده است؛ به ويژه وقتي دولت تمام ماه‌هاي سال 99 در برابر فعاليت‌هاي مرتبط با هنرهاي نمايشي تابلوي «توقف» نصب كرد؛ امري كه بارها با گلايه هنرمندان و صدور بيانيه‌هاي اعتراضي مواجه شد و البته در يك نمونه به برگزاري تجمع اعتراضي در برابر مجلس شوراي اسلامي انجاميد.
گويي كه پيرامون برگزاري تجمع مورد نظر و همچنين واكنش سريع اعضاي كميسيون فرهنگي - برخلاف تمام ادوار مجلس - شبهاتي به وجود آمد اما به هر روي نشاني بود از نارضايتي‌هايي كه در بطن و متن جامعه تئاتر موج مي‌زد. در عين حال چند روزي است كه از گوشه و كنار خبر مي‌رسد گونه جهش‌يافته ويروس كرونا اين سو، آن سوي شهر سرك كشيده و به كمين شهروندان نشسته است.
سخنگوي ستاد ملي مقابله با كرونا روز يكشنبه 5 بهمن با اشاره به رشد ۴۷ درصدي تردد‌ها نسبت به اول دي ماه، درباره وضعيت كرونا در استان‌هاي تهران و اصفهان و همچنين شهر كاشان هشدار داد. عليرضا رييسي همچنين از افزايش تعداد بيماران سرپايي و احتمال تعطيلي دوباره مشاغل و افزايش محدوديت‌ها در روزهاي آينده گفته است.
محمدرضا ظفرقندي، رييس سازمان نظام پزشكي ايران نيز مي‌گويد كه «شواهد نگران‌كننده» درباره افزايش تعداد مبتلايان به كرونا در 6 استان مشاهده شده ولي به نام اين استان‌ها اشاره نمي‌كند. مقامات وزارت بهداشت ايران نيز در روزهاي گذشته از افزايش قابل توجه آمار بيماران سرپايي در تهران خبر دادند.
در اين ميان عليرضا زالي، رييس ستاد مقابله با كروناي استان تهران روز يكشنبه از افزايش تدريجي آمار مبتلايان به كرونا در گروه سني ۵ تا ۱۷ سال در تهران از ابتداي دي ماه گزارشي ارايه كرده، او گفته است: «عدد بستري اين گروه سني قبل از آذرماه بين ۱,۵ تا ۲ درصد متغير بود، اما اين عدد اكنون بين 8 تا ۱۰ درصد رسيده است.»
در چنين شرايطي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 10 روز مانده به شروع بهمن ماه اعلام كرد تصميم دارد ورودي سالن‌هاي تئاتر را به روي تماشاگران و گروه‌هاي نمايشي بگشايد، علاوه بر اين، جشنواره تئاتر فجر هم برگزار خواهد شد. البته رسانه‌ها - از جمله روزنامه اعتماد- و هنرمندان تئاتر در اين مدت همواره پرسيده‌اند كه چرا تمام گروه‌هاي اجتماعي مي‌توانند امكان ادامه فعاليت داشته باشند، اما فعاليت هنرمندان با مانع مواجه مي‌شود؟ آن هم در زمانه افزايش سرسام‌آور هزينه‌هاي زندگي و بدون كوچك‌ترين احساس مسووليت توسط دولت نسبت به حمايت از گروه‌هاي آسيب‌پذير جامعه كه به‌طور حتم فعاليت‌هاي فرهنگي و هنري را هم در بر مي‌گيرد.
بعد از اصرار مديران دولتي به برگزاري جشنواره - در سال تعطيلي مطلق تمرين و توليد و اجراي تئاتر - بود كه در خصوص اهداف برپايي جشنواره تئاتر فجر ترديدهاي جدي مطرح شد؛ مبني بر اينكه راه انداختن جشنواره در وضعيت كرونايي با چه استدلال يا استدلال‌هايي صورت گرفته است؟ آيا گردش مالي حول اين رويداد؟ چراكه بر اساس آمار بيش از هنرمندان، اين كارمندان اداره كل هنرهاي نمايشي هستند كه از پاداش‌ها و اضافه‌كارهاي دوره برگزاري جشنواره منتفع مي‌شوند. (روزنامه اعتماد قبلا در اين باره گزارشي مفصل منتشر كرده است) يا اينكه ماجرا به خواست دولتي در زمينه برپايي هر ساله جشنواره‌ها همزمان با ماه پيروزي انقلاب بازمي‌گردد؟ و دلايل ديگري كه هنوز روشن نيست. در اين ميان رويكرد فرهنگي و فراهم آوردن امكان برخورداري جامعه چه جايگاهي دارد؟
نمايشگاه كتاب؛ يك كتابفروشي بزرگ
تعويق برگزاري سي‌وسومين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران در مرداد ماه موجب شد اين رويداد امسال قبل از شروع جشنواره‌هاي فجر در بهمن ماه و به عنوان پيش‌درآمد اين جشن‌ها عمل كند. ايوب دهقان‌كار، رييس نخستين نمايشگاه مجازي كتاب تهران روز 18 دي ماه در گفت‌وگويي با خبرگزاري دانشجويان ايران گفته كه به دليل شيوع ويروس كرونا و به خواست وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي «مقرر شد نمايشگاه به صورت مجازي در دستور كار قرار بگيرد.»
او ادامه داده «ما نيز از همان تاريخ فعاليت در اين حوزه را به صورت عملياتي و اجرايي آغاز كرديم. نمايشگاه‌هاي كتاب دنيا را كه به صورت مجازي برگزار شد، رصد كرده و در ۱۰ نمايشگاه مجازي كتاب دنيا چون بولونيا، چين، فرانكفورت و غيره كه صرفا محلي براي نمايش كتاب بود، به صورت فعال شركت كرديم» اما با وجود تمام اين كوشش‌ها دو روز نخست از 6 روز نمايشگاه مجازي كتاب در حالي سپري شد كه مراجعه‌كنندگان به سايت نمايشگاه با پيام «وب‌سايت در دست آماده‌سازي است» مواجه شدند.
خبرگزاري مهر نيز در گزارشي نوشت: «اين انتقاد به مسوولان برگزاري نمايشگاه وارد است كه با وجود فراهم نبودن زيرساخت‌هاي لازم چرا با اين شتاب به دنبال برگزاري چنين رويدادي بودند و در ازاي اين كار مي‌توانستند با استفاده از پلتفرم‌هايي كه از پيش وجود داشت، حمايت و يارانه را به خريد از اين فروشگاه‌هاي اينترنتي كتاب اختصاص دهند.» آيا نمي‌شد هزينه برگزاري جشنواره تئاتر فجر به شكلي ديگر و بر اساس اصل «توزيع متناسبت امكانات» صرف توليد آثار نمايشي شود؟ (البته اگر بحث پرداخت ميزاني حمايت مالي به گروه‌هاي نمايشي به اين بهانه مطرح باشد). به نظر مي‌رسد برپايي نمايشگاه مجازي كتاب، با هدف پرداخت ميزاني حمايت مالي يا فراهم آوردن امكان جبران خسارت ناشران صورت گرفته باشد. خبرگزاري ايسنا در يادداشتي اين سوال را مطرح مي‌كند كه «نمايشگاه مجازي كتاب براي چه كساني طراحي شده است؟ يا چه كساني به نمايشگاه مجازي كتاب مي‌آيند و آمده‌اند؟»
جا دارد ما نيز همين سوال را مطرح كنيم كه اين جشنواره براي چه كساني برگزار مي‌شود؟ به هر ترتيب نمايشگاه كتاب در زمينه ارتقاي كيفي سطح فرهنگي خود و جامعه هدفش با شكست قطعي مواجه شده چراكه مقصود از برگزاري چنين رويدادهايي فقط خريد و فروش كتاب نيست، بلكه به وجود آوردن بستري براي برقراري ارتباطات بين فرهنگي، استفاده از تجربيات ناشران موفق، كاهش فاصله بين فعالان حوزه نشر در سراسر كشور، برگزاري سمينارهاي علمي و ... بيش از گردش مالي مورد توجه قرار مي‌گيرد. نمايشگاه كتاب با اين تعريف فقط يك كتابفروشي است.
بين‌المللي كه نيست، ملي چطور؟
جشنواره تئاتر فجر در دوره گذشته برخلاف پيش‌بيني‌ها نتوانست پذيراي گروه‌ها و هنرمندان معتبر بين‌المللي تئاتر باشد. موردي كه چندان تازگي نداشت؛ يك دهه قبل و در پي وقايع سياسي - اجتماعي تا حدودي مشابه همين وضعيت به وجود آمده بود، به خصوص حسين مسافرآستانه، دبير جشنواره به سبب سابقه و تجربه آن دوره را خيلي خوب به ياد دارد. اما با شيوع ويروس كرونا مشخص بود كه جشنواره سال 99 با مسائلي مواجه خواهد شد، آيا كسي براي تبديل تهديد به فرصت برنامه‌‌اي داشت؟ پاسخ به اين سوال به سادگي روشن مي‌شود وقتي در فاصله كمتر از يك ماه تا شروع جشنواره تئاتر فجر، يك بخش ديگر با فراخواني جدا به اين رويداد اضافه مي‌شود؛ بخش «هنر بدن و حركت». البته افتتاح فاز نخست «تلويزيون تئاتر» در همين روزهاي گذشته را بايد به فال نيك بگيريم، چون با مرور تركيب استاني گروه‌هاي منتخب جشنواره سي‌ونهم درمي‌يابيم بيشتر با يك رويداد استاني مواجه هستيم تا فستيوال ملي. بنابراين وجود تلويزيوني كه امكان دسترسي علاقه‌مندان در نقاط مختلف كشور را فراهم مي‌كند، مي‌تواند به جشنواره وجهه ملي‌تر ببخشد.
به هر حال بار ديگر بايد پرسيد، اين جشنواره براي چه كسي برگزار مي‌شود؟ اما در نهايت اينكه دبيرخانه فجر سي‌ونهم نيز اعلام كرده تصميم دارد بخشي از جشنواره را به صورت آنلاين برگزار كند، با نگراني‌هاي مشابه آنچه در نمايشگاه كتاب رخ داد، همراه است.
قادر آشنا، مديركل هنرهاي نمايشي در مراسم رونمايي گفته بود: «شيوع كرونا موجب شد تا در تدارك گسترش امكانات تئاتر باشيم و تلويزيون تئاتر ايران نيز در همين راستا راه‌اندازي شد.» اين مدير اما توضيح نداد كه چرا راه‌اندازي اين پلتفرم يك‌سال طول كشيد و هنرمندان عملا امكان بهره گرفتن از اين امكان را به خصوص در سخت‌ترين دوران به دست نياوردند و همزمان اين پرسش به وجود مي‌آيد كه اگر فردا بار ديگر كرونا موجب تعطيلي شود، مي‌توان به وجود تلويزيون اينترنتي اميد داشت يا خير؟
به گفته آشنا «قرار است همزمان با برگزاري سي‌ونهمين جشنواره تئاتر فجر؛ فاز ديگري از تلويزيون تئاتر ايران به بهره‌برداري برسد و در ايام جشنواره‌هاي تئاتر فجر و جشنواره تئاتر عروسكي، به مخاطبان خدمات ارايه خواهد كرد.» او افزود: «همچنين با هدف بهره‌مندي از ظرفيت‌هاي فضاي مجازي براي ارايه آثار، «پروژه حمايت از توليد آثار براي عرضه در فضاي مجازي» در دستور كار قرار گرفت كه پس از انتشار فراخوان، گروه‌هاي نمايشي از اين پروژه استقبال خوبي كردند و در حال حاضر ۵۶ اثر در مرحله ارزيابي است كه بخش عمده اين تقاضاها از استان‌ها به دبيرخانه پروژه رسيده است.»
مديركل هنرهاي نمايشي مي‌گويد: «براي حمايت از اين گروه‌ها نيز بودجه حمايتي تا سقف ۳۰ ميليون تومان در نظر گرفته شده است. در حوزه مستندسازي فعاليت‌هاي پيشين نيز تاكنون بخش عمده‌اي از اطلاعات و اسناد نمايش‌هاي اجرا شده تالارهاي سنگلج، هنر و تئاتر شهر گردآوري شده و به زودي خروجي اين فعاليت در دسترس قرار مي‌گيرد تا علاقه‌مندان بتوانند از اين منابع استفاده كنند.»
او در عين حال از راه‌اندازي فاز بعدي اين پروژه خبر مي‌دهد: «براي فازهاي بعدي اين پروژه از جمله سازوكارهاي قانوني مربوط به عرضه آثار و استانداردهاي ضبط باكيفيت فيلم‌نمايش‌ها با همكاران‌مان در سازمان سينمايي وارد تعامل و گفت‌وگو شديم و تا اين لحظه از حمايت‌هاي همكاران‌مان در اين سازمان بهره برده‌ايم.»
طرح يك موضوع انحرافي
مرور تصميم‌گيري‌هاي مرتبط با جشنواره تئاتر فجر تا اينجاي كار، از جمله شتابزدگي در انتشار فراخوان بخش‌هاي گوناگون كه از چشم خبرنگاران و رسانه‌ها دور نمانده احتمالا يك پيام روشن دارد؛ پيامي كه در صحبت‌هاي حسين كياني در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا به آن اشاره مي‌شود. «انگار جشنواره بايد به هر قيمتي برگزار شود و يك تكليف بر گردن ماست. در صورتي كه بسياري از جشنواره‌هاي دنيا برگزار نشده‌اند يا به‌طور كلي شكل آنها تغيير كرد.» اين نمايشنامه‌نويس و كارگردان سپس ابراز اميدواري مي‌كند: «آثار اين دوره بتوانند از حرمت هنري جشنواره تئاتر فجر دفاع كنند، چون اين جشنواره در آستانه چهل سالگي است.» در اين ميان گزارش‌هايي درباره شايعه ممنوعيت اجراي نمايشنامه‌هاي خارجي در جشنواره اين دوره منتشر شد كه توسط حسين مسافرآستانه رد شده است.
«دبير سي و نهمين جشنواره تئاتر فجر درباره چرايي حضور كمرنگ نمايشنامه‌هاي خارجي در اين دوره از جشنواره، به خبرنگار مهر گفت: اولويت انتخاب براي حضور آثار در جشنواره، كيفيت اجرا بوده و اصلا تفاوتي بين نمايشنامه‌هاي ايراني و خارجي قائل نبوديم. وي با بيان اينكه فقط در بخش مسابقه نمايشنامه‌نويسي جشنواره شرط ايراني بودن آثار مطرح است، تصريح كرد: هيچ سياستي براي حذف نمايشنامه‌هاي خارجي از جشنواره نداشتيم و كارهاي خارجي كنار گذاشته نشده بودند.»
دبير جشنواره به درستي روشنگري كرده كه هيچ سياستي مبني بر حذف يا كنار گذاشتن نمايشنامه‌هاي خارجي در دستور كار نداشته است، اما نكته‌اي كه بايد مدنظر داشته باشيم، سياست شوراي ارزشيابي و نظارت اداره كل هنرهاي نمايشي است نه جشنواره تئاتر فجر، چراكه با محدوديت‌ها و ممنوعيت‌هاي بدون ضابطه و بدون قاعده اين نهاد، گروه‌هاي نمايشي مي‌دانند كه به راحتي نمي‌توانند روي بسياري از نمايشنامه‌هاي خارجي دست بگذارند. يعني آثار خارجي جايي بيرون از دبيرخانه جشنواره حذف شده و مي‌شوند. به هر روي اين مورد در كنار انواع موارد مشوش دوره سي‌ونهم، موضوعي انحرافي به نظر مي‌رسد.
اوينيون برگزار نشد ولي فجر برگزار شد
به محور ابتدايي يعني اصل برگزاري جشنواره و كيفيت بازگرديم. جالب است كه مهم‌ترين جشنواره‌هاي فيلم جهان - مانند فستيوال كن در فرانسه - يكي پس از ديگري لغو مي‌شوند، ولي ما قرار است جشنواره تئاتر برگزار كنيم. دليل اشاره به جشنواره فيلم و مقايسه‌اش با دشواري‌هاي اجرايي برگزاري جشنواره تئاتر هم بايد كاملا براي خوانندگان آگاه به تفاوت‌هاي اجرايي اين دو روشن باشد.
در نمونه ديگر، سال گذشته مسوولان فستيوال تئاتر معتبر اوينيون در فرانسه، به سادگي و در چند جمله اعلام كردند به دليل شيوع ويروس كرونا امكان برگزاري دوره هفتادوچهارم براي‌شان ميسر نيست. گذشته از اينكه آنها به ما و ديگران مي‌آموزند كه سلامت انسان‌ها آنها را وامي‌دارد حداقل يك دوره از خير راه‌اندازي مهم‌ترين رويداد تئاتر فرانسه و اروپا - اگر نگوييم جهان - بگذرند، ولي مي‌خواهم اينجا به يك نكته ديگر هم اشاره كنم. آنها با اين برگزار نكردن جشنواره هم وارد صفحات تاريخ مي‌شوند. چه سال 68 كه مسوولان برگزاري جشنواره فيلم كن در پي اعتراضات دانشجويي تصميم گرفتند از اهداي «نخل طلا» صرف‌نظر كنند و چه سال گذشته كه سياستگذاران جشنواره تئاتر اوينيون تصميم به لغو گرفتند. چند دهه بعد يك محقق، دانشجو يا يك روزنامه‌نگار اگر سوال كند «چرا جشنواره برگزار نشد؟» پاسخ مي‌گيرند، چون جان و سلامت مردم در خطر بود.