«خدا» در انديشه شيعه

گرچه در تاريخ اديان، موضوعات اعتقادي متعددي همواره مورد بحث بوده اما در اين ميان آنچه مربوط به كانون مركزي اديان - يعني انديشه خداباوري - بوده بيشترين اهميت را داشته است. اينكه هر يك از اديان نهايتا چه تصويري از خداوند ارايه و آن را به پيروان خود چه نوع موجودي - بلكه چگونه وجودي - معرفي كرده است همواره از مهم‌ترين مباحث در ميان دانشمندان ديني بوده است.
بنابراين بحث پيرامون وجود خداوند هميشه از مهم‌ترين مباحث اعتقادي در اديان مختلف بوده است و گاه در مذاهب گوناگون از يك دين خاص نيز عقايد مختلفي به منصه ظهور رسيده است. براي نمونه مي‌توان به تفاوتي كه ميان درك شيعه و اهل سنت - به ويژه نحله‌هاي خاصي از آن - از خداوند دارند، اشاره كرد. 
چنانكه مي‌دانيم شيعه مطلقا قائل به امكان رويت خداوند نيست، اما اهل سنت اين مساله را در قيامت ممكن مي‌دانند و حتي پاره‌اي از آنها با ارايه تفسيري ظاهري از برخي آيات قرآن، خداوند را موجودي كه بر كرسي عرش جلوس كرده است، تصور مي‌كنند! اين در حالي است كه شيعيان بر اساس نصوص رسيده از ائمه اطهار(ع) قائل به نوعي انديشه تنزيهي درباره ذات باري هستند كه البته با نگاه تعطيلي و آنچه امروز به «الهيات سلبي» مي‌شناسيم مرزبندي بسيار روشن و مشخصي دارد. 
مسائلي از اين دست اگرچه هميشه از اهميت بسيار بالايي برخودار بوده اما كساني كه با «فلسفه دين» در مغرب زمين و مباحث قرن بيستم به بعدِ آن، آشنايي دارند، مي‌دانند بازخواني اين سنت فكري در الهيات اسلامي چه جايگاه به غايت مهمي دارد. 
خوانندگان محترم حتما با ميراث سترگ تشيع در انديشه خداشناسي آشنا هستند و مي‌دانند آثار بسياري از متكلمان و حتي محدثان بزرگ شيعه مشحون از احاديث و مباحثي است كه ناظر به درك پيشوايان مذهب تشيع از «وجود خداوند» است. 
در اين ميان اما جاي اثري پژوهشي كه به پيشينه و تحولات برهان‌هاي مختلف خداشناسي بپردازد خالي بود كه اكنون اين خلأ تا حدود بسيار قابل توجهي به واسطه انتشار پژوهش مفصلي در دو جلد - تحت عنوان «تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه» - جبران شده است.
واقعيت اين است بخش بسيار قابل توجهي از ميراث ارزشمند فلسفي و كلامي مسلمانان به بحث در خصوص برهان‌هاي اثبات وجود خدا اختصاص يافته است و حكما و متكلمان در طرح براهين گوناگون خداشناسي و تاييد و تحكيم آن سعي فراواني كرده‌اند. در حالي كه آثار فيلسوفان و برهان‌هاي خداشناسي مورد توجه و اهتمام آنها تا حدودي كاويده و بررسي شده است، اما نگاشته‌هاي كلامي متكلمان مسلمان و دلايل آنان براي اثبات وجود خدا تاكنون به نحو شايسته بررسي و تحقيق نشده و گزارشي مفصل از تحولات برهان‌هاي خداشناسي در ادوار مختلف كلام اسلامي و امامي نيز فراهم نيامده بود.
حال اما چنانكه اشاره شد انتشار كتاب «تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه (از مكتب بغداد تا مكتب اصفهان) » تا حدود زيادي اين نقيصه را جبران كرده است. در واقع در اين اثر براي نخستين‌بار، پيشينه و تطورات و تقريرهاي مختلف برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اسلامي تبيين و تقريرهاي ابتكاري متكلمان امامي از براهين خداشناسي، بازشناسي و معرفي شده است. از اين رو مي‌توان «تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه (از مكتب بغداد تا مكتب اصفهان)» را به منزله شناسنامه و سند و تحولات برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اسلامي و امامي در نظر گرفت كه حاصل تلاش‌هاي فكري متكلمان را طي چند قرن در مبحث اثبات وجود خدا بازگو مي‌كند.  بنابراين كتاب «تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه (از مكتب بغداد تا مكتب اصفهان)» نخستين و گسترده‌ترين اثري است كه به گزارش و تبيين استدلال‌هاي مطرح در آثار كلامي اماميه و معتزله و اشاعره براي اثبات وجود خداوند مي‌پردازد. در اين اثر با ميراث ارزشمند كلام اسلامي، سرگذشت، تطوّرات و تقريرهاي گوناگون برهان‌هاي اصلي خداشناسي در دانش كلام روبرو هستيم.
«تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه (از مكتب بغداد تا مكتب اصفهان) » نوشته حميد عطايي نظري است. وي دروس حوزوي را در حوزه‌هاي اصفهان و قم تا سطح خارج به اتمام رسانده و همزمان به تحصيل در دانشگاه نيز پرداخته و تا مقطع فارغ‌التحصيلي از دانشگاه شهيد بهشتي تهران در مقطع دكترا در رشته فلسفه اسلامي ادامه داده است. از اين نويسنده پيش از اين كتاب «ميراث مرتضوي» - توسط انتشارات طه - منتشر شده كه در آن به جستارهايي درباره ميراث مكتوب شريف مرتضي پرداخته است.
عطايي نظري اما در كتاب «تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه (از مكتب بغداد تا مكتب اصفهان)» از براهين اثبات وجود خدا و انواع تقريرهاي آن دسته‌بندي جديدي ارايه كرده است و به نكاتي چون تفكيك برهان حدوث ذات از برهان حدوث صفات، جداسازي تقريرهاي مختلف از برهان نظم، بازشناخت برهان امكان ذات و نيز تقريرهاي ابتكاري متكلمان امامي از برهان صديقين پرداخته است. 
علاوه بر اينها نويسنده در اين اثر، اطلاعات گرانباري را در مورد شخصيت‌هاي كلامي و آثار آنان در اختيار مي‌گذارد و فضاي مباحثات علمي در مورد مبحث اثبات وجود خدا را تا حدود زيادي روشن مي‌كند. اين كتاب هرچند بر تحقيق در متون كلامي اماميه تمركز يافته اما از داد و ستد و تعامل متكلمان امامي با ديگر گروه‌هاي فكري همچون معتزله و اشاعره و فلاسفه نيز غافل نمانده است و در حقيقت، سير تاريخي موضوع براهين اثبات وجود خدا در ادوار مختلف كلام اسلامي را به تصوير مي‌كشد.
«تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه (از مكتب بغداد تا مكتب اصفهان) » از هفت فصل كلي تشكيل شده است كه به ترتيب عبارتند از: 
مقدمات، برهان حدوث و قِدم، برهان حدوث صفات، برهان نظم، برهان امكان صفات، برهان امكان وجوب، برهان صديقين كه به اختصار مي‌توان به شرح ذيل آن را مرور كرد. 
1- در فصل نخست (مقدمات) به مكاتب كلامي شيعه از قبيل مكتب كلامي نقلي، مكاتب كلام عقلي، كلام جدلي، كلام فلسفي، مكاتب كلام عقلي اماميه، دوره كلام معتزلي اماميه، مكتب بغداد (شيخ مفيد و شريف مرتضي)، مكتب حلّه (خواجه نصير، علامه حلي و ...) و... پرداخته شده است.
2- در فصل دوم (برهان حدوث و قِدم) به تعريف اصطلاحات اساسي در اين برهان و مفاهيمي نظير مُحدث، قديم، جوهر، عرض، جسم، معني، اكوان و ... پرداخته شده است. همچنين در بخش ديگري از اين فصل مباحثي از جمله «برهان حدوث و قِدم در كتاب كافي كليني»، «برهان حدوث و قِدم به تقرير شيخ صدوق»، «برهان حدوث و قِدم در دوره كلامي معتزلي اماميه»، «برهان حدوث و قِدم در مكتب بغداد»، «تقرير فارابي از برهان معتزله براي اثبات حدوث عالم»، «نقدهاي ابن‌رشد»، «انتقادات سيدبن طاوس» و ... به تفصيل مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.
3- در فصل سوم (برهان حدوث صفات) تقريرهاي گوناگون برهان حدوث صفات در كلام اسلامي و آراي شخصيت‌هايي چون ابوالحسن اشعري، ماتُريدي، قاضي عبدالجبار معتزلي، محقق حلي، فيض كاشاني و... مورد بحث بررسي قرار گرفته است. 
4- در فصل چهارم (برهان نظم) تقرير شخصيت‌هايي چوت كندي، ابوالحسن اشعري، تفتازاني، كليني، شيخ صدوق، فيض كاشاني، علامه مجلسي و ... از اين برهان بررسي شده است.
5- در فصل پنجم (برهان امكان صفات) به مرور آراي ماتُريدي، باقلّاني، سناني، ابوالحسين بصري، فخر رازي، حقق حلي، نصيرالدين طوسي و ... پرداخته شده است.
6- در فصل ششم (برهان امكان و وجوب) ابتدا به تعريف اين براهين، پيشينه آنها و مباحثي نظير تمايز وجود از ماهيت، تلازم شيئيت با وجود، تقسيم موجودات به ممكن‌الوجود و واجب‌الوجود، استحاله دور و تسلسل، امتناع تسلسل و ... پرداخته شده است. در بخش ديگري از اين فصل تقريرهاي مختلف برهان امكان و وجوب در كلام فلسفي اشعري و آراي شخصيت‌هايي چون غزالي، شهرستاني، فخررازي، علامه حلي، شهيد ثاني و ... مورد توجه قرار گرفته است.
7- در فصل هفتم (برهان صديقين) به تعريف اين برهان و جايگاه آن در فلسفه ابن‌سينا و همچنين مقايسه آن با براهين «حدوث و قدم» و «امكان و وجوب» پرداخته شده است. همچنين در بخش ديگري از اين فصل به برهان صديقين در كلام فلسفي اشعري و تقرير شخصيت‌هايي نظير غزالي، شهرستاني، فخر رازي، سهروردي، رشيدالدين فضل‌الله همداني خواجه نصير طوسي، فياض لاهيجي و... پرداخته شده است. 
«تاريخ برهان‌هاي اثبات وجود خدا در كلام اماميه (از مكتب بغداد تا مكتب اصفهان)» نوشته حميد عطايي نظري در دو جلد (بيش از يك‌هزار و پانصد صفحه) براي نخستين‌بار در واپسين روزهاي سال 1401 توسط انتشارات دفتر تبليغات اسلامي اصفهان منتشر شد كه هم‌اكنون در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.