گفت‌وگو با ساناز البرزي به مناسبت برگزاري نمايشگاه نقاشي‌خط و خط كوفي در دوبي
از فرم‌هاي معمارگونه تا تجلي زنانگي در خط كوفي
به خط ،صرفا به عنوان ابزاري براي نوشتن نگاه نمي‌كنم
مريم آموسا
ساناز البرزي متولد سال ۱۳۶۵ اهواز و از نسل هنرمنداني است كه جريان نقاشي‌خط را پي گرفته‌اند. او كارشناسي ارشد گرافيك است و در سال 1394 گواهي‌نامه 10 سال فعاليت در عرصه هنرهاي تجسمي را از وزارت فرهنگ و ارشاد كسب كرد. او در حال حاضر در مقطع دكتري در دانشكده استانبول مشغول تحصيل در رشته تاريخ هنر اسلامي است و حوزه مطالعاتي‌اش خط كوفي است. او همچنين در خط ثلث شاگرد استاد داوود بكتاش بزرگ‌ترين استاد خط ثلث در جهان اسلام است. البرزي همچنين سهم بسزايي در معرفي و آموزش خط كوفي در تركيه داشته است. او به تازگي نيز جلد اول از پروژه قرآني رييس‌جمهور تركيه آقاي اردوغان را به دو خط كوفي اوليه و كوفي مشرقي در نود صفحه نوشته است. او تاكنون آثارش را در نمايشگاه‌هاي متعدد انفرادي و گروهي در داخل و خارج از كشور به نمايش گذاشته و آثارش به موزه‌ها و مجموعه‌هاي مختلف راه يافته است. در روزهاي گذشته نمايشگاه و كارگاه آموزشي او درباره خط كوفي در بزرگ‌ترين كتابخانه سيار جهان كه در كشتي كروز لوگوز وپ واقع شده روي آب‌هاي ابوظبي برگزار شد. اين براي نخستين‌بار بود كه يك هنرمند ايراني در رويدادهاي هنري كه اين كشتي با هدف انسان‌دوستانه به كشورهاي مختلف سفر مي‌كند، حضور دارد. همچنين نمايشگاه انفرادي نقاشي‌خط و خط كوفي ساناز البرزي 16 خردادماه با همكاري گالري هاتف در گالري urbanist art gallery شهر دوبي برپا شده و تا 31 خردادماه ادامه خواهد داشت. به بهانه برپايي اين نمايشگاه با اين هنرمند خوش‌آتيه و پركار گفت‌وگو كرده‌ايم.
از چند سالگي فعاليت هنري را شروع و بيشتر در چه حوزه‌هايي فعاليت كرديد؟
من در خانواده‌اي فرهنگي متولد شده‌ام؛ با توجه به اينكه مادرم هنرمند نقاش هستند از همان كودكي توجهم به هنر جلب شد و البته علاقه‌ام به هنر را به امضاهاي هنري خاص مادرم در دفتر مشق مدرسه‌ام نسبت مي‌دهم. همه ما در دوره تحصيل در مدرسه در درس هنر، خوشنويسي كار كرده‌ايم طبيعتا از همان زمان‌ها توجهم به خط و خوشنويسي جلب شد. از آن زمان تا سال‌ها بعد به توصيه يكي از اساتيد خط كوفي را در سه جلسه نزد استاد وحيد جزايري ياد گرفتم و بعد از آن اين خط را در فضاهاي مدرن و كلاسيك استفاده كرده‌ام. به واسطه علاقه‌ام به هنر در هنرستان ثبت‌نام كردم و پس از آن نيز در اين حوزه تا مقطع كارشناسي ارشد در رشته گرافيك ادامه تحصيل دادم. همچنين بيش از ۱۵ سال در حوزه گرافيك و بيش از ۸ سال در حوزه خط كوفي در هنرستان و دانشگاه تدريس كرده‌ام و عمده فعاليتم در حوزه نقاشي‌خط و خط كوفي است و به تازگي نيز جلد اول از پروژه قرآني رييس‌جمهور تركيه جناب آقاي اردوغان را به دو خط كوفي اوليه و كوفي مشرقي در نود صفحه نوشته‌ام.
با توجه به اينكه شما در رشته گرافيك تحصيل كرده‌ايد چرا در عرصه حرفه‌اي بخش عمده تمركزتان را روي خط گذاشتيد؟
بخش عمده تمركز من روي خط نيست. همانطور كه در آثارم مشاهده مي‌كنيد در نگاه اول طراحي و فرم‌هاي معمارگونه و گرافيكي نظر مخاطب را به خود جلب مي‌كند و خط در راستاي نمايش آن فرم‌ها و تكميل فضا مورد استفاده قرار مي‌گيرد. خط و خوشنويسي در گرافيك به خصوص در حوزه طراحي لوگوتايپ و طراحي فونت بسيار مورد استفاده قرار مي‌گيرد و طراحان گرافيك هميشه نگاه ويژه‌اي به خوشنويسي داشته‌اند.
خط كوفي از چه نظر براي شما جذابيت دارد كه تمركزتان را روي اين خط گذاشتيد؟
خط كوفي به دليل ناخوانايي يا بهتر بگويم خوانايي كم؛ قابليت فرم‌پذيري بالايي دارد. اين خط در هر قالبي كه قرار بگيرد فرم آن فضا را به خود مي‌گيرد و عضوي از فضاي كار مي‌شود. فرم حروف با حفظ قواعد و اصول آن به راحتي در هر قالبي نظير فرم دايره يا هر فرم ديگري مي‌نشيند و فضاي كار را آراسته مي‌كند.
هنگام نوشتن اين خط چقدر به اصول كلاسيك نوشتن اين خط توجه داريد و چه ابداعاتي در اين خط به وجود آورديد؟
طي سال‌هاي متمادي روي خطوط كوفي مطالعات زيادي انجام داده‌ام. نسخه‌هاي مختلف از خط كوفي را بررسي و تحليل كرده‌ام و با توجه به اينكه تحصيلاتم در حوزه گرافيك بوده، تلاش كرده‌ام شيوه نوشتاري‌ام را كمي تغيير دهم و ضمن پايبندي به اصول كلاسيك خط كوفي، شخصيت فردي‌ام را در نوشته‌هايم ايجاد كنم و به اين ترتيب در لوحه‌اي شيوه نوشتن مفردات خط كوفي را به صورت نقطه‌گذاري‌شده در بازار كتاب خوشنويسي ارايه داده‌ام كه بسيار مورد توجه علاقه‌مندان اين حوزه خصوصا در كشورهاي عربي قرار گرفت.
به عنوان يك خوشنويس چقدر اين خط در طول قرن‌هايي كه پشت سر گذاشته دچار تغيير و تحول بوده و آيا اين تغييرات در دنياي خوشنويسي مورد قبول بوده است؟
براي جواب دادن به اين سوال بايد وارد حوزه تاريخي و سير تحول اين خط شويم. با رواج اين خطوط استفاده از خط كوفي كمتر شد و به صورت عامل تزييني در سولوحه قرآن‌ها و در معماري به صورت كتيبه در قالب خط كوفي بنايي و خط كوفي تزييني ظاهر مي‌شود. در دوره معاصر هنرمندان حوزه گرافيك و نقاشي‌خط نگاه متفاوتي به اين خط داشته‌اند و خط كوفي با ديدگاه تازه‌اي در بين هنرمندان رواج پيدا كرده و اميدوارم خط كوفي هرچه زودتر جايگاه اصلي خود را نظير خط نستعليق و ثلث ميان جامعه خوشنويسان پيدا كند.
آيا رويكرد شما در آثاري كه خلق مي‌كنيد نسبت به خط كوفي به عنوان عاملي تزييني است يا نه؟
عنصر تزيين در آثار من نقش پررنگي دارد؛ علت آن زن بودن من است. البته گاهي تلاش مي‌كنم از تزيين فاصله بگيرم اما فكر مي‌كنم اين عامل در رسيدن به يكي از اهدافم كه نمايش زنانگي است كمك زيادي مي‌كند. البته نگاه من به خط كوفي به عنوان عامل تزييني نيست. اما اين خط به دليل عدم خوانايي در وجوه خود ويژگي‌هايي دارد كه در هر بستري كه استفاده شود به عنوان عنصر تزييني مورد توجه قرار مي‌گيرد و بر زينت آن مكان مي‌افزايد.
كمي درباره شيوه خلق آثارتان بگوييد. چقدر پروسه خلق آثارتان طول مي‌كشد و رويكردتان به اين خط چگونه است؟
پروسه خلق هر اثر با توجه به ابعاد آن اثر و اهداف من از خلق آن متفاوت است. رويكرد من به اين خط نه در قالب خط و خوشنويسي بلكه به صورت يك عنصر بصري است كه قابليت گرافيكي و فرم‌پذيري دارد.
آيا در آثاري كه خلق مي‌كنيد بيشتر به خط به عنوان عنصر زيبايي‌شناسانه توجه داريد يا اينكه خط براي شما به عنوان ابزاري است براي نوشتن؟
خط در آثارم از همان ابتدا به صورت يك عنصر بصري مطرح بوده به همين علت خط كوفي را انتخاب كردم زيرا اين خط از قابليت گرافيكي بالايي برخوردار است و با اين خط مي‌توان فرم‌هايي ايجاد كرد كه در جهت رسيدن به اهدافم در تابلوهايي كه ايجاد مي‌كنم بهترين عنصر بصري به شمار مي‌روند. من به خط صرفا به عنوان ابزاري براي نوشتن نگاه نمي‌كنم؛ بلكه برايم عنصري براي خلق فرم‌هاي متفاوت به شمار مي‌رود.
چقدر خط‌هايي كه مي‌نويسيد خوانا هستند؟ آيا در نقاشي‌خط‌هايي كه خلق مي‌كنيد خط‌ها خوانا هستند؟
يكي از ويژگي‌هاي خط كوفي كه توجه مرا به خود جلب كرد عدم خوانايي براي عموم است و اين ويژگي به آثارم فضاي اسرارآميز مي‌بخشد و مخاطب را به فكر و كنش وا مي‌دارد و كنجكاو مي‌شود معني و مفهوم عمق كار را دريابد و در پلان بعدي علاقه‌مند به خوانش متن تابلو مي‌شود. البته اشخاصي كه خط كوفي بلد هستند، توانايي خواندن متن تابلوها را دارند؛ اما حتي همين افراد هم كه خط كوفي را بلد هستند، بايد در اين آثار قادر به خواندن متن نباشند و درگير فرم شوند. در اين صورت است كه يك اثر هنري عمق و معنا پيدا مي‌كند.
منبع الهام‌تان براي خلق هر اثر چيست؟ آيا آثارتان را به صورت مستقل و مجزا خلق مي‌كنيد يا نه، نگاه مجموعه‌اي داريد؟
من معمولا به شكل مجموعه آثار كارهايم را اجرا مي‌كنم. يك بخش از آثارم برگرفته از معماري ايراني - اسلامي است، در واقع از فضاهاي معماري عكاسي مي‌كنم و ديتيل‌هايي از عكس‌ها را انتخاب كرده، آناليز مي‌كنم و با توجه به مفهومي كه قرار است در كارم ارايه دهم تغييراتي در آن ايجاد كرده و متن مورد نظرم را با قلم خوشنويسي روي تركيب مورد نظر مي‌نويسم. در مجموعه اخيرم فضاهاي كهكشاني را تجربه مي‌كنم. البته تلاشم بر اين است در تمام مجموعه آثارم زن و شخصيت زن را به نمايش بگذارم و براي رسيدن به اين هدف از اشعار مولانا و ديگر شعراي پارسي‌زبان بهره مي‌گيرم البته در تعدادي از آثار نيز متون قرآني نوشته‌ام.
رنگ از چه زماني وارد كارهاي‌تان شد؟ آثارتان را روي بوم خلق مي‌كنيد يا روي كاغذ؟ كارهاي‌تان چه ابعادي دارند و اصولا با چه تكنيك‌هايي خلق‌شان مي‌كنيد؟
رنگ از همان ابتدا در آثارم حضور فعال داشته است. معمولا چه در آثار گرافيك چه در آثار نقاشي‌خطم رنگ‌ها برگرفته از فضاي كاشيكاري و نگارگري ايراني هستند. كارهاي من با دو شيوه نقاشي‌خط روي بوم و خط كلاسيك روي كاغذ اجرا مي‌شوند و ابعاد آثارم معمولا بزرگ هستند. براي خلق آثارم از تكنيك‌هاي مختلف بهره مي‌گيرم. مثلا آثار خط كلاسيكم را هم روي كاغذ دست‌ساز و آهار مهره ژاپني اجرا مي‌كنم.
آيا در شيوه‌اي كه براي خلق نقاشي‌خط‌هاي‌تان پيش گرفته‌ايد متاثر از هنرمند خاصي هستيد؟
جواب دادن به اين سوال كمي گسترده است. به اعتقاد من هنرمنداني نظير حسين زنده‌رودي و فرامرز پيل آرام در اين زمينه كار را به اتمام رسانده‌اند و ما همه پيرو آثار اين هنرمندان هستيم اما به هر حال هميشه سعيم بر اين بوده كه كارهاي نو و خلاق انجام دهم و در آثارم نوآوري ديده شود البته از آثار هنرمنداني نظير ويكتور وازارلي نيز تاثير زيادي گرفته‌ام. در سال‌هاي اوليه شروع كارم به دليل استفاده از خط كوفي بسيار مورد انتقاد اساتيد اين حوزه قرار گرفتم به دليل اينكه معتقد بودند خط كوفي رواج خود را از دست داده است و ناخواناست، اما سال‌ها با سماجت به راهم ادامه دادم، به دليل اينكه كوفي را به عنوان فرم نه خط استفاده مي‌كنم، البته كمي بعد برخي از همان اساتيد نيز كوفي را در آثارشان به كار بردند و هنرمندان جوان نيز از آثارم الهام گرفتند. اين موضوع در هنر امر كاملا طبيعي است؛ با اين شرط كه بايد فضاي كار متحول شود و فضاي شخصي هنرمند شكل بگيرد.
با توجه به اينكه شما آثارتان در حراجي‌ها هم راه پيدا كرده، بازتاب جهاني نسبت به آثارتان چگونه است و اصولا نسبت به نقاشي‌خط چگونه است؟
طي سال‌هاي اخير نقاشي‌خط علاوه بر ايران در كشورهاي همسايه هم مورد توجه قرار گرفته است. حضور موفق آثارم در دو دوره از حراج تهران در روابط كاري‌ام در بين مجموعه‌داران و فضاهاي فرهنگي و هنري در كشورهايي نظير تركيه و كشورهاي عربي تاثير بسيار مثبت داشته است.
درباره تجربه‌تان در كارگاهي كه در كشتي برگزار كرديد، بگوييد اين كارگاه چگونه شكل گرفت بازتابش چگونه بود و در اين رويداد چه كرديد؟ آثاري هم به نمايش گذاشتيد؟
اين رويداد به دعوت كشتي logoshope و با همكاري گالري هاتف در شهر ابوظبي برگزار شد با توجه به اينكه در اين كشتي بزرگ‌ترين نمايشگاه دايمي كتاب برپاست و بازديدكنندگان از اهالي فرهنگ و هنر هستند. اين نمايشگاه و ورك‌شاپ بسيار مورد توجه بازديدكنندگان قرار گرفت و تعدادي از آثار نقاشي‌خط و خط كوفي نيز به نمايش درآمد.
چرا به تركيه مهاجرت كرديد؟
هدفم از مهاجرت به تركيه تحصيل در مقطع دكترا و همچنين تعليم خط ثلث بوده است. در حال حاضر در تركيه در دانشكده استانبول الهيات در مقطع دكترا رشته تاريخ هنر اسلامي در حال تحصيل هستم و حوزه مطالعاتي‌ام خط كوفي است. همچنين در خط ثلث شاگرد استاد داوود بكتاش بزرگ‌ترين استاد خط ثلث در جهان اسلام هستم. با توجه به اينكه تا قبل از حضور من در تركيه خط كوفي چندان رواجي نداشت و هنرمندان و علاقه‌مندان اين حوزه اطلاعات چنداني در اين مورد نداشته‌اند آثارم براي مجموعه‌داران و علاقه‌مندان خط و خوشنويسي تازگي و جذابيت زيادي داشت و در پي آن درخواست‌هاي زيادي براي تدريس داشتم و در اين خصوص به شاگردان زيادي در تركيه اين خط را آموزش داده‌ام.
در نمايشگاه اخيرتان چه آثاري را به نمايش گذاشتيد؟ اين چندمين نمايشگاه انفرادي شما در خارج از كشور است؟ درباره خود گالري زمان نمايشگاه نوع قيمت‌گذاري آثار و ابعاد و آثار بگوييد. آثار اين مجموعه در چه مقطع زماني و در طول چند سال خلق شده‌اند؟
در نمايشگاه اخير كه در گالري urbanist art gallery شهر دو بي برگزار شده است تعداد ۲۳ اثر كه شامل آثار نقاشي‌خط و خط كلاسيك كوفي است به نمايش درآمده است. اين آثار در سال‌هاي 1394تا 1402خلق شده‌اند و از مجموعه‌دارهاي مختلف امانت گرفته شده است، سايز آثار متفاوت است و بزرگ‌ترين آن ۲ در ۲ متر است. قيمت آثار هم از۴ هزار دلار تا ۱۵ هزار دلار قيمت‌گذاري شده است.
يكي از ويژگي‌هاي خط كوفي كه توجه مرا به خود جلب كرد، عدم خوانايي براي عموم است و اين ويژگي به آثارم فضاي اسرارآميز مي‌بخشد و مخاطب را به فكر و كنش وامي‌دارد و كنجكاو مي‌شود معني و مفهوم عمق كار را دريابد و در پلان بعدي علاقه‌مند به خوانش متن تابلو مي‌شود. البته اشخاصي كه خط كوفي بلد هستند، توانايي خواندن متن تابلوها را دارند؛ اما حتي همين افراد هم كه خط كوفي را بلد هستند، بايد در اين آثار قادر به خواندن متن نباشند و درگير فرم شوند. در اين صورت است كه يك اثر هنري عمق و معنا پيدا مي‌كند.