كارشناسان در نشست «اقليم، آب و مهاجرت‌هاي اقليمي» مطرح كردند
گزارش سیاستگذاری درباره تغییرات اقلیمی
زهرا علي‌پور
نشست «اقليم، آب و مهاجرت‌هاي اقليمي» روز گذشته در رصدخانه مهاجرت ايران در دانشگاه شريف با همكاري يك موسسه خدمات پرواز برگزار شد. در اين نشست بهرام صلواتي، مدير رصدخانه مهاجرت ايران، مهدي ضرغامي، هيات علمي، دانشگاه تبريز و عيسي منصوري، متخصص اقتصاد توسعه و معاون پيشين وزارت كار درباره وضعيت آب، بحران اقليمي كشور و مهاجرت‌هاي درون‌سرزميني (يا اقليمي) گفت‌وگو كردند.
متخصص‌هاي اين نشست از سه منظر توسعه، مهاجرت و آب به وضعيت اقليم در ايران پرداختند و در جمع‌بندي اعلام كردند كه «منطقه منا در منطقه‌اي با بيشترين استرس آبي جهان قرار دارد و جالب است كه بيشترين جنگ و مهاجرت هم در همين منطقه رخ مي‌دهد: منابع آبي كشورمان در سال ۱۹۸۰ ميلادي، ۱۴۰ ميليارد متر مكعب با جمعيت ۳۶ ميليون نفر بود و امروز به ۹۸ ميليارد مترمكعب به ۸۷ ميليون نفر جمعيت رسيده‌ايم. در مقابل مصارف آبي‌مان از ۷۰ ميليارد متر مكعب به ۹۴ ميليارد متر مكعب رسيده است. وضعيت نامتوازن منابع و مصارف آب در كشور نزديك به فقر آبي است و از آنجايي كه طبق آمارها كشورهاي ميزبان پناهندگان، كشورهاي كمتر توسعه‌يافته با درآمدهاي كم يا متوسطاند؛ يعني ۷۶درصد اين پناهندگان را در خودشان جاي داده‌اند.»
۱۰۸ ميليون مهاجر اجباري در دنيا
مهاجران در جهان به دو دسته اجباري و اختياري تقسيم مي‌شوند. نزديك به ۳۶درصد از مهاجران، مهاجران اقليمي هستند. آوارگان داخلي هم بخشي از مهاجران اقليمي محسوب مي‌شوند. در اين نشست همچنين مطرح شد كه همزمان با روز جهاني پناهجويان رصدخانه مهاجرت ايران يك گزارش ويژه درباره مهاجران اجباري منتشر خواهد كرد. علاوه بر اين، مهاجرت‌هاي اقليمي درنهايت منجر به مهاجرت‌هاي اجباري خواهد شد و اگرچه در جامعه‌اي كه درگير مسائل روزمره‌اش (مانند حجاب، فيلترينگ و...) شده، كمتر به مسائل كلان پرداخته مي‌شود اما متاسفانه طبق آخرين داده‌ها تا پايان سال ۲۰۲۲، ۲۱درصد به مهاجرت‌هاي اجباري در جهان اضافه شده و به رقم به ۱۰۸ تا ۱۰۹ ميليون نفر رسيده است. نزديك به ۳۰ ميليون از اين مهاجرت‌ها، افرادي در وضعيت پناهندگي هستند (يعني وضعيت‌شان بررسي مي‌شود و به جمعيت پناهندگان اضافه خواهند شد) و ۲.۶ ميليون نفر درخواست جديد در اين زمينه داشتند.
۷۶درصد از پناهندگان در كشورهاي با درآمد كم يا متوسطاند
۵۲درصد مبدا پناهندگان در منطقه ما هستند، نكته مهم اما اين است كه تزريق ۶ ميليوني مهاجران اجباري اوكرايني به جمعيت پناهندگان جهان در يك سال اتفاق افتاده است. علاوه بر اين كشورهاي ميزبان پناهندگان، كشورهاي كمتر توسعه‌يافته با درآمدهاي كم يا متوسط، ۷۶درصد اين پناهندگان را در خودشان جاي دادند. معمولا كشورهاي همسايه در اين كشورها ميزبان‌هاي اصلي اين كشورها هستند. ايران به واسطه كشور همسايه بودن حتما تحت‌تاثير قرار خواهد گرفت. تركيه، ۳.۶ ميليون نفر پناهنده دارد و ايران با رقم ۳.۴ ميليون پناهنده رسمي، در رتبه بعدي قرار دارد. درنهايت پنج كشور پناهنده‌پذير دنيا، تركيه، ايران، كلمبيا و آلمان هستند. هر ساله نهادهاي بين‌المللي گزارش‌هايي با ريسك‌هاي اصلي مطرح مي‌كنند، در سال ۲۰۲۲ ميلادي، نزديك به ۶۲ ميليون نفر در جهان جابه‌جا شدند و قسمت عمده‌اي از اين جابه‌جايي‌ها براساس مخاطرات اقليمي جابه‌جا شدند و ۲۸ ميليون نفر به علت مشكلات ناشي از خشونت، جنگ و... جابه‌جا شدند. سهم جابه‌جايي‌هاي اقليمي همواره از جابه‌جايي‌هاي اجباري ناشي از جنگ و... بيشتر بوده است اما در سال‌هاي اخير به دليل بحران اوكراين اين سهم بالاتر رفته است. در سال ۲۰۲۲، ۷۱ ميليون نفر در وضعيت آوارگي داخلي (ناشي از خشونت يا ...) قرار گرفتند. علاوه بر اين درباره ۶۰ ميليون نفري كه پيش‌تر بيان شد كه در سال ۲۰۲۲ جابه‌جا شدند ممكن است به وضعيت قبلي‌شان برگشته باشند يا در وضعيت موقت قرار گرفته باشند. بيشتر نقاط دنيا درگير مشكلات اقليمي هستند، منطقه منا، آفريقا، منطقه جنوب‌شرق آسيا بيشتر از بقيه مناطق دنيا درگير مشكلات اقليمي هستند. طبق گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس كه روز گذشته منتشر شد، از سال ۶۵ تا ۹۵ سالانه به طور متوسط يك ميليون نفر آواره داخلي داشتيم، البته اين آمار براي هفت سال پيش است. ما در كشورمان شاخص مشخصي نداريم نسبت به رصد لحظه‌اي تغييرات اقليمي نداريم و اين درحالي است كه ايران حتي در دوران داعش هم مهاجر به اين كشور ارسال كرده است.
۳۲ بلا در ايران از ۴۰ بلاي طبيعي شناخته شده در دنيا
در سال ۲۰۲۲ در ايران، ۵ بلاي طبيعي طبق استانداردهاي جهاني اتفاق افتاد. ايران در رتبه هجدهم در شاخص خطرات اقليمي قرار دارد. درباره شاخص تاب‌آوري اقليمي هم ايران در ميانه ليست جهاني قرار دارد اما در بخش سياست‌گذاري و عملكردي ما در قعر سياست‌هاي اقليمي در شاخص عملكرد سياست‌هاي تغييرات اقليمي قرار داريم. درباره تغيير كاربري اراضي كشاورزي و وضعيت توليد گازهاي گلخانه‌اي نيز وضعیت مناسبی نداریم. ۴ ميليون و ۳۰۰ هزار نفر در جهان در بازه ۹۰ تا ۹۵ جابه‌جا شدند؛ مناطق حاشيه‌اي كشور ما به مناطق مركزي كشور جمعيت تزريق مي‌كنند و اين وضعيت با آمارهاي بيشتر و دقيق‌تر قابل ارزيابي است. يكي از مهم‌ترين آمارها در سطح جهان اين است كه ۲۰۰ ميليون نفر به علت تغييرات محيطي مجبور به مهاجرت خواهند شد. كمبود آب با حداقل ۱۰درصد از مهاجرت‌ها در مقياس جهاني مرتبط است.
۱۷ كشور با يك‌چهارم جمعيت جهان، دچار تنش آبي هستند.
ده هزار خانوار ايراني از زابل خارج شدند
مهدي ضرغامي، عضو هيات علمي دانشگاه تبريز، در ادامه اين نشست با تاكيد بر موضوع آب در ايران گفت: در جايي كه در صنايع: در كشور ارمنستان بدون تمهيدات مهندسي، آلودگي‌هاي اين تجهيزات به سرشاخه‌هاي رود ارس مي‌ريزد، در بالادست رود ارس رودي به اسم رود «كنار»، وجود دارد كه اين دو رود تمدن قفقاز را شكل مي‌دهد. با رايزن فرهنگي ايران در تاجيكستان درباره اين دو رودخانه به عنوان علت وحدت اين پنج كشور، مطرح كردم اما به من گفتند كارهاي مهم‌تري در اولويت قرار دارد.
ورود داعش به عراق و از سويي ديگر طالبان در سمت افغانستان و رود هيرمند موجب مهاجرت افراد از اين مناطق مي‌شود. ده هزار خانوار ايراني از زابل خارج شدند و اين عدد را شركت‌هاي ترابري آن منطقه اعلام كرده‌اند.
سرانه آب دردست‌مان كاهش پيدا كرده است، بارندگي كشور ما ۱۰ تا ۲۰درصد كمتر شد و اين موجب مي‌شود كه آب در دسترس ما كمتر شود. زماني كه سرانه آب به زير ۱۰۰۰ متر مكعب در سال براي هر نفر برسد دچار فقر آب مي‌شويم و امروز در وضعيت ۱۳۰۰ مترمكعب براي هر نفريم. البته اين معني غيرقابل سكوت شدن ايران نيست و من «ورشكستگي آبي» را قبول ندارم و حرف اشتباهي است. زماني كه به طور غيرقانوني به منابع آب آسيب ميزنيم، به لوله‌هاي نفت و ريل‌هاي قطار و... ما آسيب مي‌زند و اگر بهبود پيدا نكند، موجب مهاجرت مي‌شود. علاوه بر اينكه بين منابع و مصارف ما تعادلي وجود ندارد، مساله ديگر بهره‌وري است، اين سوال مهم كه ما از چه ميزان آب، سرمايه يا ... توليد مي‌كنيم؟ وقتي به موزه‌هاي مردم‌شناسي مي‌رويم، در سندهاي ازدواج ميزان سهم يك فرد از يك قنات ذكر مي‌شد و افراد زيادي به عنوان شاهد آن را امضا مي‌كنند، اين نشان مي‌دهد كه ما از ديرباز مقياس اندازه‌گيري منابع آب داشتيم و امروز هم بايد به چنين چيزي برسيم؛ چراكه امروزه متاسفانه علاوه بر كم شدن ميزان آب كشور، ميزان در محور زمان هم كمتر شده است.
نظام ايلي و جامعه‌كوتاه‌مدت ايراني‌ها ناشي از بحران تاريخي آب
عيسي منصوري، متخصص مطالعات توسعه هم در ادامه اين نشست درباره اهميت بنيادين وضعيت آب در كشور، با اشاره به سابقه قديمي‌ترين قنات كشور با ۳ هزار سال قدمت كه ساخت آن ۳۰۰ سال به طول انجاميد، به اهميت موضوع آب در ايران اشاره كرد و گفت: «نظام حاكم بر ايران ايلي است و مبتني بر آب زندگي مي‌كردند، يعني در فصلي به واسطه بهره‌مندي از آب، كشاورزي مي‌كردند و در فصل‌هاي ديگر بدون كشاورزي بودند. اهميت اين قضيه از حيث ايجاد يك جامعه كوتاه‌مدت است. آقاي رضاقلي، آقاي كاتوزيان، آقاي بازرگان، يكي از علت‌هاي جا ماندن‌مان [از توسعه] را غالب بودن نگاه ايلي دانستند كه اين امر به شدت تحت تاثير آب است. مهاجرت‌هاي بلندمدت و كوتاه‌مدت در ايران و دنيا متاثر از آب است، البته بايد براي بررسي مهاجرت عوامل بسياري را موردتوجه قرار داد اما در اينجا به موضوع آب باتوجه به اين جلسه مواردي را بيان مي‌كنم. مهاجرت روستا به شهر، مهاجرت شهر به روستا، مهاجرت پيرامون به مركز و مهاجرت‌هاي منطقه‌اي از انواع مهاجرت‌ها هستند. دوستان واقفند كه از سال ۱۳۴۰ به بعد، شهري شدن و صنعتي شدن شدت گرفت كه همزمان با روندهاي توسعه جهان بود.
غرب مازندران تا ميانكلا بدون توليد و فرهنگ روستايي
او درباره اين بحث ادامه داد: بعد از انقلاب با هدف فقرزدايي در روستاهاي كشور، در روستاها دسترسي ايجاد كرديم؛ زيرساخت، آب و جاده و... ۹۹.۵ جمعيت كشور ما حالا دسترسي به آب لوله‌كشي دارند كه قبل از انقلاب حدود ۳۰درصد بود و اين دستاورد مهمي است اما زيرساخت فراهم كردن، منجر به بهبود وضعيت معيشت نشده است. آن فرد روستايي با اين زيرساخت تصور كرد كه مي‌تواند به شهر بيايد و اگر در شهر موفق نشد، بايد به حاشيه شهر بيايد. وقتي كه براي مثال وقتي به منطقه گنبد مي‌رويد، جمعيت‌شان ۶۰ هزار نفر است و نيمي از آنها در حاشيه شهر ساكنند؛ معني اين است كه در اين زمينه روستا به شهر، ما اين امر را ناخواسته تشديد كرديم.
مهاجرت روستا به شهر ناشي از خشكسالي، الگوي مشتركي ميان كشورهاي در حال توسعه است. در چنين وضعيتي افراد به آبادي‌هاي نزديك خودشان مهاجرت مي‌كنند، اما اگر در آن آبادي نتوانستند زندگي و معيشت مناسب داشته باشند، به شهر و آن هم شهرهاي بزرگ مهاجرت مي‌كنند. در انواع مهاجرت‌هاي داخلي كشور، مهاجرت‌هاي به علت رفاه و تحت تاثير آب است. به همين علت است كه در غرب مازندران تا منطقه ميانكاله، فرهنگ روستايي ازدست رفته است و حتي از كشورهاي عربي به آن منطقه مهاجرت كرده‌اند. زماني كه فردي بدون نياز مالي به جنگل (مانند بوميان كه منفعت مستقيم مالي از طبيعت دارند)، با افزايش مهاجران به شمال كشور كه وابستگي معيشتي به منابع طبيعي ندارند، با بحران تخريب منابع سروكار داريم.
در بيشترين استرس آبي جهان قرار داريم
منطقه منا در منطقه‌اي با بيشترين استرس آبي جهان قرار دارد و جالب است كه بيشترين جنگ و مهاجرت هم در همين منطقه است. منصوري در اين باره هم گفت: «منابع آبي كشورمان در سال ۱۹۸۰ ميلادي، ۱۴۰ ميليارد متر مكعب با جمعيت ۳۶ ميليون نفر بود و امروز به ۹۸ ميليارد متر مكعب به ۸۷ ميليون نفر جمعيت رسيده‌ايم. در مقابل مصارف آبي‌مان از ۷۰ ميليارد متر مكعب به ۹۴ ميليارد مترمكعب رسيده‌ايم. حجم كل مخازن (اعم از سد و...) ۶۸۳ عدد است و جمع اينها ۱۴۰ ميليارد متر مكعب را تامين مي‌كنند. درباره مساله آب، منابع، مديريت منابع و مديريت ريسك آبي مطرح است و درباره مفاهيم اصلي در اين زمينه، به نظر من خانم كارانديش و آقاي كاوه مدني به عنوان دو متخصص بودند كه آنها هم امروز در كشور نيستند و مهاجرت كردند.»