هرم مديريت اداري و هرم فرهنگي جامعه
فريدون مجلسي
بي آنكه بخواهيم وارد بحث فلسفي مباني اعتبار حكومت‌ها شويم و اينكه اين اعتبار يا مشروعيت از بالا به پايين بسط مي‌يابد يا برعكس يعني با مشاركت عمومي و گزينش از پايين به بالا مشروعيت و اعتبار مي‌بخشد، يعني بحثي كه با توجه به ميزان توسعه فرهنگي جوامع بيشتر در جوامع متاخر مطرح مي‌شود، به هر تقدير از زماني كه تا ريخ مدون حكايت دارد حاكميت و مديريت جوامع مانند هر نظام يا سيستم ديگر كه هدف مشخص خود را در تامين امنيت و عمران و آبادي و بهبود شرايط زيستي و دفاع در مقابل تهديدهاي خارجي تعريف مي‌كند، شكلي هرمي دارد. در راس هرم بالاترين مقامات تصميم‌گيرنده قرار دارند و در سطوح پايين‌تر از ميزان نفوذ و تاثيرگذاري افراد كاسته مي‌شود و بيش از بيش از سطوح فرماندهي كاسته و به سطوح فرمانبرداري افزوده مي‌شود.
در كنار اين هرم سياسي و اداري در جوامع هرم تاثيرگذار ديگري وجود دارد كه بر مبناي اعتبار فرهنگي اشخاص يعني مجموع ارزش‌هاي ادبي و هنري و علمي و صنعتي افراد در جامعه ارزشگذاري مي‌شود كه با احترامي كه جامعه بر مبناي آن قائل است نوعي هرم به موازات هرم سياسي و حاكميتي تشكيل مي‌دهد. بدنه هرم فرهنگي با توجه به ظرفيت و توسعه اجتماعي جوامع مي‌تواند گسترشي بيشتر يا كمتر از قاعده داشته باشد. يك تفاوت ارزشگذاري هرم سياسي و هرم فرهنگي در اين است كه در هرم سياسي باقي ماندن در سطوح بالا بستگي به بقاي در مقام سياسي دارد و با از دست رفتن كرسي سياسي آن ارزش يا احترام نيز از ميان مي‌رود يا فراموش مي‌شود. اما ارزشمندي در جايگاه هرم فرهنگي قابل عزل نيست و حتي پس از مرگ هم فراموش يا بي‌اعتبار نمي‌شود.
مطالعه ساده تاريخي نشان مي‌دهد كه از قديم نوعي تداخل يا تقارن در ميان اين دو هرم وجود داشته است كه معمولا اوج درخشش سياسي را تشكيل مي‌دهد. معمولا مصاديق روشنگرتر هستند. دوران ساساني هرم ديواني يعني مجموعه قضايي و مالياتي و نظامي و مقامات آنها از شخص فرمانروا گرفته تا وزرايي چون بزرگمهر در جايگاه شخص يا شغل اعتبار فرهنگي خود را از دانشگاه و بيمارستان جندي‌شاپور و دارالترجمه فرهنگي كسب مي‌كنند و در آن هرم حضور شخصي يا متقابل دارند.
هرم ديواني ايران به خلافت عباسي هم منتقل شد و ارزش‌هاي فرهنگي برمكيان هنوز زبانزد است. در دوران استرداد حاكميت سياسي ايرانيان در دوران ساماني كه عينا به دولت‌هاي غزنوي و سلجوقي و خوارزمشاهي منتقل شد، مي‌بينيم كه در قلب و راس حاكميت دانشمندان و اديبان و شاعران بسيار جايگاه ويژه و حمايت شده‌اي دارند.
شاهي محلي مانند عنصرالمعالي كيكاوس پسر قابوس وشمگير زياري در كتاب قابوسنامه شيوه‌ها و قواعد حكمراني و سلطنت و وزارت را مي‌نگارد، يا در حكومت آل بويه ابن سينا وزارت مي‌يابد، در دوران غزنوي رودكي و شاعران به حاكميت اعتبار نمي‌بخشند و زبان فارسي را ابزار اصلي حاكميت مي‌كنند يا در دوران سلجوقي كه پايتخت به اصفهان منتقل مي‌شود همين ابزار ارزنده را از خراسان به اصفهان مي‌برند و در راس هرم حاكميت وزيري چون خواجه نظام‌الملك طوسي نويسنده اثر ارزشمندي چون سياستنامه و در كنارش دانشمندي چون خيام نيشابوري قرار مي‌گيرد. حتي پس از مغولان نيز هرم فرهنگي با دانشمنداني چون خواجه نصيرالدين طوسي در دل هرم سياسي جاي مي‌گيرد. در دوران‌هاي صفوي و زنديه نيز هرم فرهنگي در حد شرايط زمان در درون يا كنار هرم سياسي صاحب نفوذ بوده است. به قاجاريه هر انتقادي روا داريم، نمي‌توانيم در موازي و متداخل بودن اين دو هرم ترديد كنيم. آقا محمد خان قاجار و فتحعليشاه و عباس ميرزا تا شخص ناصرالدين‌شاه مرداني اديب و شاعر و آگاه بوده‌اند و وزرايي مانند قائم مقام پدر و پسر و امير كبير و ميرزا حسين خان سپهسالار و مشيرالدوله تا رجال متاخر مانند برادران وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه و در عصر تجدد فروغي و داور و تيمورتاش و نصرت الدوله فيروز و بسياري ديگر هرم فرهنگي را در درون هرم اداري جاي دادند و به آن اعتبار بخشيدند. اين تداخل تاريخي جامعه را متوقع مي‌سازد كه حكومت‌ها اين تداخل هرم فرهنگي با هرم مديريت سياسي را كه در همه جاي جهان وجود دارد رعايت كنند.
اكنون كه ۴۵ سال از انقلاب مي‌گذرد مهلت دوران اضطرار مدت‌هاست به سر آمده است! كساني كه روز نخست انقلاب به كار گمارده شدند قاعدتا ۱۵ سال پيش بازنشسته شده‌اند. در درون دستگاه‌هاي تخصصي كارشناسان برجسته‌اي تربيت شده‌اند كه به تدريج نوبت مديريت بر مبناي علم و تجربه و سطح درخوري كه در هرم فرهنگي دارند به آنان مي‌رسد. در چنين شرايطي كوچك‌كردن دايره گزينش و بي‌اعتمادي به خيل بزرگ ديگران بي‌اعتمادي متقابل مي‌آفريند و گماردن كساني از عروس و داماد و خواهر‌زاده و برادرزادگان معتمدان بدون صلاحيت علمي و تجربي به رياست كارشناسان موجه و ارزشمند نه فقط فسادآفرين است بلكه موجب دلسردي و افزودن بر موج مهاجرت و آشفتگي مي‌شود. مردم از بزرگان توقع سواد حرفه‌اي و ادبي و سابقه كار تخصصي حداكثري را دارند.