معاون سازمان محيط‌زيست، اطلاعات گزارش «اعتماد» را تاييد كرد و از كاهش ۰.۹۷ ميليارد متر مكعبي حجم آب درياچه اروميه در يكسال گذشته خبر داد
نگرانی از هجوم غبارهاي نمكي
محمد باقرزاده
همين هفته پيش روزنامه اعتماد در گزارشي با انتشار نتايج يك پژوهش انجام‌شده در دانشگاه صنعتي شريف و همچنين گفت‌وگو با صاحب‌نظران و كارشناسان حوزه درياچه اروميه از احتمال خشكي اين درياچه در شهريور امسال و تبديل آن به باتلاق نوشته بود كه با واكنش تند بعضي از مسوولان و مديران مرتبط محلي روبرو شد اما حالا و پس از گذشت يك هفته، هم معاون استاندار آذربايجان غربي و هم معاون سازمان محيط‌زيست كشور در اظهاراتي جداگانه عملا آمار و اطلاعات گزارش «اعتماد» را تاييد كردند؛ خلاصه اطلاعات تازه به اين صورت است كه «تراز درياچه اروميه در 13 خرداد 1402، كمترين تراز ثبت‌شده در اين روز براي درياچه اروميه از سال 1343 تاكنون بوده است و حالا حجم آب از سال ۹۴ هم كمتر شده است.» علاوه‌براين يكي از اعداد مهم منتشرشده در آن گزارش بحث درباره كاهش حجم آب درياچه بود كه به‌تازگي معاون سازمان حفاظت از محيط‌زيست ايران آن عدد را هم تاييد كرده است؛ سخن از كاهش ۰.۹۷ ميليارد متر مكعبي حجم آب درياچه اروميه در يكسال گذشته است كه حالا مسوولان دولتي هم آن را تاييد مي‌كنند و خبر بحران و فاجعه‌درراه، به بدنه دولت هم رسيده است. فارغ از اين تاييد و تكذيب‌ها اما شرايط مهم‌ترين زيستگاه طبيعي شمال غرب ايران و بزرگ‌ترين درياچه داخل خاك ايران چگونه است؟ آيا سخنان هفته پيش رييس پيشين سازمان محيط زيست ايران در گفت‌وگو با «اعتماد» كه از احتمال تبديل كلان‌شهر تبريز و ديگر سكونت‌گاه‌هاي اطراف درياچه به مناطق خالي از سكنه گفته بود، هشداري جدي و قابل‌تامل براي مسوولان است؟ به عبارتي ساده‌تر، ساكنان دور و نزديك اطراف درياچه اروميه بايد منتظر هجوم غبارهاي نمكي در آينده‌اي نزديك باشند؟
آمارهاي تازه دقيقا چه مي‌گويد؟
پيش از پرداختن به موضوع رعب‌آور غبارهاي نمكي، خوب است نگاهي به يافته‌هاي تازه درباره شرايط كنوني درياچه اروميه داشته باشيم و ببينيم پژوهش‌هاي تازه چه پيش‌بيني درباره آينده دارند؟ خلاصه آنچه «اعتماد» هفته پيش از نتايج گزارش «طرح تحقيقاتي درياچه اروميه با همكاري مركز سنجش از دور دانشگاه صنعتي شريف» به اين صورت است كه تراز و حجم درياچه به كمترين اعداد در ۶۰ سال گذشته رسيده است. به عبارتي ساده‌تر، يكي از نتايج مهم به اين صورت بود كه «تراز درياچه اروميه در 13 خرداد 1402 كمترين تراز ثبت‌شده در اين روز براي درياچه اروميه از سال 1343 تاكنون بوده است.» اين جمله يعني رسيدن تراز اين درياچه به پايين‌ترين عدد در ۶۰ سال گذشته و حتي پايين‌تر از روزهايي كه عملا اعلام شده بود اين درياچه درحال مرگ است. يكي ديگر از يافته‌هاي اين پژوهش علمي اما به موضوع حجم درياچه مي‌پرداخت؛ گراف‌هاي مرتبط با اين بخش مي‌گفت حجم درياچه اروميه به پايين‌ترين مقدار خود در يك دهه گذشته رسيده و حتي از سال ۹۴ هم كمتر است. نكته هشداردهنده پژوهش دانشگاه صنعتي شريف كه پيش‌بيني درباره شرايط شهريور پيش‌رو درياچه هم بود، مي‌گفت كه «بنا بر روند افت تراز درياچه اروميه در فصل تابستان، تراز آب درياچه اروميه در پايان شهريور سال آبي جاري به عدد بين 1269.80 تا 1269.90 متر از سطح درياهاي آزاد خواهد رسيد.» اين اطلاعات از يك بحران حكايت داشت كه نخستين واكنش‌هاي مسوولان مرتبط رد و تكذيب اين اطلاعات بود اما حالا بعضي مسوولان برخي نكات آن را تاييد كرده‌اند كه در ادامه به آنها پرداخته مي‌شود. اين موضوع از اين جهت حائز اهميت است كه در رويه‌اي تازه، مسوولان ستاد احياي درياچه و همچنين وزارت نيرو، ديگر اطلاعات و آمار مرتبط با درياچه را منتشر نمي‌كنند يا اينكه روند انتشار اطلاعات مداوم و پيوسته نيست.
تاييد رسمي كاهش ۰.۹۷ ميليارد متر
مكعبي حجم آب درياچه
كاهش تراز، كاهش شديد سطح آب و همچنين رسيدن حجم آب درياچه به پايين‌ترين مقدار، اطلاعاتي بود كه پژوهش منتشره بر آنها تاكيد داشت و حالا دست‌كم يك مسوول ارشد سازمان حفاظت محيط‌زيست ايران، بخش مرتبط با كاهش حجم آب اين درياچه را تاييد كرده است. «مجتبي ذوالجودي» معاون محيط‌زيست دريايي و تالاب‌هاي سازمان حفاظت محيط‌زيست كه با «ايلنا» سخن مي‌گفت، ضمن تاييد كاهش ۰.۹۷ ميليارد متر مكعبي حجم آب درياچه، در توضيح دليل اين كاهش هم گفت: «با توجه به افزايش شدت تبخير در ماه‌هاي گرم سال كه غالبا تا اواخر مهرماه ادامه خواهد يافت، پيش‌بيني مي‌شود با ادامه روند كنوني تبخير آب از سطح درياچه، تراز درياچه اروميه در ماه‌هاي آتي كاهش يابد و به كمتر از ۱۲۷۰ متر برسد.» رسيدن تراز درياچه به عدد ۱۲۷۰ متر يكي از اعداد منتشرشده در گزارش «اعتماد» بود كه حالا از زبان معاون سازمان محيط زيست هم تكرار شده است. او همچنين درباره مساحت و حجم آب اين درياچه هم گفت: «همچنين براساس تصاوير ماهواره‌اي لندست، مساحت عرصه آبي درياچه اروميه در اين سطح تراز برابر يك هزار كيلومتر مربع است كه نسبت به زمان مشابه در سال گذشته ۸۰۱ كيلومتر مربع كاهش يافته است. همچنين حجم آب در وضعيت فعلي درياچه اروميه براساس اعلام شركت آب‌منطقه‌اي استان آذربايجان غربي، ۱.۳۶ ميليارد متر مكعب برآورد شده كه اين حجم نيز نسبت به زمان مشابه در سال گذشته حدود ۰.۹۷ ميليارد متر مكعب كمتر شده است.» نكته ديگر مرتبط با بيان و تاييد چنان اعدادي، تناقض آنها با اظهارات مسوولان ستاد احياي درياچه و همچنين برخي مقامات ارشد دولتي كنوني است؛ اين اعداد به خوبي بحران پيش‌رو درباره شرايط شمال غرب كشور را هشدار مي‌دهد درحالي كه همين چندروز پيش استاندار آذربايجان غربي كه در دولت جديد مسووليت رييس ستاد احياي درياچه را هم برعهده دارد، از رسيدن وضعيت درياچه به «شرايط مطلوب» سخن گفته بود و آن شرايط به گفته خودش مطلوب را نتيجه تلاش‌ها و پروژه‌هاي انجام‌شده در اين دولت قلمداد كرده بود.
نكته ديگر در سخنان معاون سازمان حفاظت محيط زيست، بحث تبخير شديد آب اين درياچه در چندهفته گذشته بود؛ او در اين باره گفت كه «در سال آبي جاري متاسفانه از دهم خرداد با گرم شدن هوا، تبخير سطحي از درياچه اروميه شدت بيشتري گرفته و از آن زمان تا امروز سطح تراز درياچه ۲۴ سانتي‌متر كاهش يافته است و با توجه به تداوم ماه‌هاي گرم سال، كاهش بارندگي‌ها و همچنين مصرف عمده آب در بخش كشاورزي، در ماه‌هاي آتي نيز روند سطح تراز درياچه كاهشي خواهد بود و اميدي به افزايش سطح تراز تا اواسط پاييز وجود ندارد.» تبخير در فصل گرم سال پديده‌اي تازه نيست اما اين ميزان تبخير آن‌هم در شرايطي كه تراز درياچه به بحراني‌ترين حالت ممكن رسيده، حكايتي تازه و هشداري جدي براي مسوولان است. به عبارتي ساده‌تر حالا بحث فراتر از طي‌شدن يك روند عادي است و آن‌هم احتمال خشكي درياچه در شهريور امسال است كه اگر اين اتفاق رخ دهد، نتايج سوء آن فاجعه‌اي بي‌سابقه چه در بعد اجتماعي و چه ابعاد زيست‌محيطي و اقتصادي خواهد ساخت. يكي از اين سوء‌آثار كه در ماه‌هاي گذشته هشدار شديد كارشناسان مديريت بحران را هم به همراه داشته است، هجوم غبارهاي نمكي است.
غبارهاي نمكي در راه است؟
اگرچه درباره بحران‌هاي پيش روي دست‌كم سه استان ايران و منطقه شمال غرب كشور اختلاف‌نظري وجود ندارد اما درباره زمان سررسيدن اين فاجعه و همچنين شدت و حدت آثار آن اختلاف‌نظر وجود دارد. «عيسي كلانتري» رييس پيشين سازمان محيط زيست كه در دولت دوازدهم رياست ستاد احياي درياچه اروميه را هم برعهده داشت، همين هفته پيش در اين باره به «اعتماد» گفته بود كه «اگر اين روند خشك‌شدن درياچه ادامه پيدا كند، در شهريور تنها باتلاقي بر جاي درياچه به جاي خواهد ماند و نتيجه اين بحران زيست‌محيطي در بُعد اجتماعي و اقتصادي، خالي از سكنه‌شدن كلان‌شهر تبريز و ده‌ها شهر و روستاي اطراف درياچه خواهد بود.» مشابه اين هشدار را كارشناسان مديريت بحران هم در ماه‌ها و به‌خصوص هفته گذشته بارها مطرح كردند اما به نظر مي‌آيد اين مساله چندان موضوع دغدغه مسوولان مرتبط نيست يا دست‌كم آنها گمان مي‌كنند اين بحران چندان هم نزديك يا شديد نيست. در اين باره معاون سازمان محيط زيست ايران در گفت‌وگوي تازه خود گفته است كه «در كوتاه‌مدت شاهد خيزش غبارهاي نمكي از سطح درياچه اروميه نخواهيم بود.» ذوالجودي اين جمله را در پاسخ به پرسشي درباره شرايط كنوني غبارخيزي درياچه اروميه و احتمال تبديل آن به يكي از كانون‌هاي ريزگردها و غبارهاي نمكي بيان كرده و در توضيح گفته است: «اگرچه يكي از پيامدهاي خشك شدن درياچه اروميه تبديل آن به كانون گرد و غبار است، اما خوشبختانه با اقداماتي كه از سال‌هاي گذشته براي تثبيت كانون‌هاي گرد و غبار در اراضي خشك حاشيه درياچه انجام شده است، در حال حاضر بخش عمده‌اي از اين كانون‌ها تثبيت شده‌اند و اين مناطق ديگر تهديد بزرگي براي تبديل شدن به كانون نيستند.» نظر معاون سازمان حفاظت از محيط زيست ايران به‌طور خلاصه درباره خيزش غبارهاي نمكي از بقاياي درياچه اروميه به اين صورت است كه «به‌صورت كلي در كوتاه‌مدت شاهد خيزش غبارهاي نمكي از سطح درياچه اروميه نخواهيم بود.» اگرچه حتي همين مسوول هم رخ‌دادن اين بحران در بلندمدت را قطعي مي‌داند اما درباره بخش نخست سخنانش، مخالفان فراواني در ميان كارشناسان و فعالان حوزه محيط زيست ديده مي‌شود. منتقدان مي‌گويند، نمي‌شود با خوش‌بيني يا آنچه «خوش‌خيالي» خوانده مي‌شود، از احتمال حتي پايين چنين بحراني گذشت و اقدامات لازم براي پيشگيري يا مقابله را انجام نداد؛ پيشگيري يا مقابله‌اي كه بخش اصلي راه‌حل آن به كشاورزي و كاهش مصرف آب در بالادست حوضه آبريز درياچه برمي‌گردد. در اين باره نتيجه چندين پژوهش مستقل و پايان‌نامه‌هاي دانشگاهي مي‌گويد اگرچه در يك دهه گذشته شاهد كاهش مصرف آب در كشاورزي بوديم اما در يكي، دو سال گذشته اين روند تغيير يافته و حتي شاهد افزايش زمين‌هاي زير كشت محصولات آب‌بر هستيم.
حقابه درياچه صرف كشاورزي مي‌شود؟
يكي از راه‌حل‌هاي مشترك بين تقريبا تمام صاحب‌نظران و كارشناسان حوزه درياچه اروميه، كاهش مصرف آب در بالادست اين درياچه در حوزه كشاورزي است؛ اين نظريه به‌طور خلاصه مي‌گويد كه مهم‌ترين راه‌حل بحران درياچه اروميه مشاركت مردمي است كه زيرمجموعه‌هاي اين مشاركت كاهش مصرب آب در كشاورزي را هم شامل مي‌شود. نتايج پژوهش‌هاي مستقل اما مي‌گويد كه دست‌كم در يكسال گذشته روند مصرف آب در كشاورزي منطقه معكوس شده و حتي چاه‌هاي غيرمجاز هم افزايش يافته است. معاونت سازمان حفاظت از محيط‌زيست ايران هم در اين باره گفته است: «صرفه‌جويي آب در بخش كشاورزي در حوضه آبريز درياچه اروميه، مهم‌ترين راهكار احياي اين درياچه محسوب مي‌شود و براي احياي درياچه هيچ راهي نداريم جز اينكه با همكاري وزارت نيرو و وزارت جهاد كشاورزي و همچنين با تعامل با كشاورزان و جوامع محلي، بتوانيم وضعيت را به شكلي مديريت كنيم كه هم مصرف آب كشاورزي كاهش يابد و هم منافع اقتصادي و معيشت مردم به خطر نيفتد. البته در دولت سيزدهم احساس شد كه نياز به تغيير مديريت ستاد احياي درياچه اروميه وجود دارد كه سال گذشته اين اتفاق رخ داد و اكنون با عزمي راسخ‌تر در راستاي اجراي پروژه‌هاي سخت‌افزاري و نرم‌افزاري لازم براي احياي درياچه تلاش مي‌كنيم.» نكته عجيب اما محقق‌نشدن اين راه‌حل و حتي تغيير روند در يكي، دو سال گذشته است؛ به عبارتي ساده‌تر و به دليل فراهم‌نشدن زمينه اشتغال مردم محلي همچنان كشاورزي تنها منبع درآمد و اشتغال بسياري از خانوارها است و همين هم منجر شده كه ميزان مصرف آب كشاورزي كاهش پيدا نكند. نكته مهم‌تر در اين باره اما سخنان «محمدحسين حسن‌زاده» فعال محيط زيست و رييس كميته مردم‌نهاد ستاد احياي درياچه اروميه در گفت‌وگو با «اعتماد» است كه مي‌گويد به دليل اينكه بسياري از مردم ديگر اميدي به احياي درياچه ندارند، حالا حساسيت آنها نسبت به شرايط درياچه كاهش يافته و همين كاهش حساسيت منجر به افزايش مصرف آب در كشاورزي هم شده است. او در توضيح اين روند مي‌گويد: «به هيچ عنوان هيچ تحول مثبتي در اين چندسال رخ نداد و حتي نگاه مردم و حساسيت مردم از بين رفته است. وقتي مردم مي‌بينند هيچ اتفاقي نمي‌افتد مي‌گويند چرا من استفاده نكنم؟ از طرف ديگر و با توجه به وضعيت ارزي كشور، بحران‌هاي اقتصادي، ممنوعيت واردات برخي اقلام كشاورزي و به دليل اينكه هيچ حمايتي از كشاورز نمي‌شود، پس كشاورز به سمت افزايش كشاورزي و افزايش درآمد خود رفته است. الان حتي ميزان استفاده از آب‌هاي زيرزميني هم بيشتر شده است. ستاد احيا هيچ نگاه متفاوتي در مردم ايجاد نكرده و فردي كه نسل به نسل به كشاورزي مشغول بوده الان هم كشاورز است و اگر قبلا ۷۰درصد كشاورز بودند الان هم همين است و مطمئنا كمتر نشده است درحالي كه سياست ستاد تغيير نگاه اقتصادي و شيوه كشت مردم بوده است كه مطلقا رخ نداده است.» اين توضيحات به خوبي شدت بحران كنوني و نتيجه فعاليت ستاد احياي درياچه اروميه را نشان مي‌دهد؛ اعداد و ارقام مي‌گويد از يك طرف درياچه در آستانه خشكي است و از طرف ديگر نه تنها براي بحران‌هاي زيست‌محيطي ناشي از اين خشكي آماده نيستيم كه حتي بحران‌هاي اقتصادي و اجتماعي را هم چندان جدي نمي‌گيريم. به عبارتي ساده‌تر اگرچه امروز كاهش مصرف آب كشاورزي به عنوان يك راه‌حل نجات و احياي درياچه جدي گرفته نمي‌شود، در ماه‌ها و نهايتا سال‌هاي آينده و با خشكي درياچه، ديگر امكان كشاورزي هم از بين خواهد رفت و بحران پيچيده خواهد شد. ديگر آبی وجود نخواهد داشت كه مردم به كشاورزي ادامه دهند و زير هجوم غبارهاي نمكي حتي اشتغال و درآمدي هم نخواهند داشت و اين درحالي است كه اگر در اين سال‌ها تغيير سبك اشتغال و درآمد محقق مي‌شد، نه تنها درياچه به اين سطح از بحران نمي‌رسيد كه حتي شاهد توسعه اين مناطق مي‌‌بوديم.