توفان و سيلاب در بنا در ليبي
مهدي زارع
توفان و پيچند دانيال در ۴ سپتامبر (۱۳-۶-۱۴۰۲) بر فراز مديترانه شكل گرفت و البته تخريب اصلي به دليل وقوع سيلاب و پاره شدن دو سد در بالادست شهر درنا ليبي در روز 12 سپتامبر 2023 (۲۱-۶-۱۴۰۲) اتفاق افتاد. اين توفان نيمه گرمسيري با 10 دقيقه پايداري با سرعت باد 85 كيلومتر در ساعت حدود ۱۱هزار و500 نفر تلفات- تا يك هفته بعد از حادثه تاييد شده - و ميزان تلفات تا حدود ۲۰ هزار نفر تخميني همراه بوده است. همچنان ۱۰ هزار نفر مفقود هستند. ميزان خسارت برآورد شده 2.14 ميليارد دلار امريكا است. اين رخداد كشنده‌ترين و پرهزينه‌ترين توفان استوايي مديترانه‌اي بوده كه تاكنون ثبت شده و همچنين مرگبارترين توفان در سراسر جهان از زمان توفان نرگس در سال 2008 بوده است. اين همچنين مرگبارترين رويداد اقليمي سال 2023 تا به امروز بوده است. اين توفان كه به عنوان يك سامانه كم‌فشار در حدود 4 سپتامبر 2023 شكل گرفت، يونان، بلغارستان و تركيه را با سيل گسترده تحت اثر قرار داد. اين پديده به عنوان پيچند يا سايكلون دانيل نامگذاري شد بلافاصله ويژگي‌هاي شبه‌گرمسيري پيدا كرد و به سمت سواحل ليبي حركت كرد، جايي كه باعث سيل‌هاي فاجعه‌بار شد. توفان نتيجه يك بلوك «امگا» بود، زيرا يك منطقه پرفشار بين دو منطقه كم فشار قرار گرفت و ايزوبارها مانند حرف يوناني امگا Ω
شكل گرفتند. ساعت 3 بامداد دوشنبه 12 سپتامبر به وقت محلي در حالي كه ساكنان درنا در حال خواب بودند، با صداي بلندي توفان شروع شد. يك سد در بالادست و در ۱۳ كيلومتري درنا گسيخته و سپس سد دوم، در يك كيلومتري بالادست درنا پاره شد. موج عظيمي از آب از ميان كوه‌ها به سمت شهر ساحلي درنا ليبي حركت كرد و هزاران نفر را كشت و كل محله‌هاي حاشيه رودخانه را به دريا سرازير كرد. شهر درنا ۱۰۰ هزار نفر جمعيت دارد. برآورد مي‌شود هنگامي كه موج سيلاب 7 متري به شهر اصابت كرد، ساختمان‌ها، خانه‌ها و زيرساخت‌ها به همراه ساكنانشان از بين رفتند. چرا توفاني كه يونان و ساير كشورهاي منطقه را نيز درنورديد ويراني بسيار بيشتري در ليبي ايجاد كرد؟ علاوه بر شدت بالاي خود رخداد، فاجعه ليبي به دليل زيرساخت‌هايي در حال فروپاشي، هشدارهاي ناكافي و اثر‌هاي تشديد‌كننده بحران تغييرات اقليمي به‌شدت تشديد شد. بيش از 16 اينچ (414 ميلي‌متر) بارندگي را در 24 ساعت به البيضا، شهري در غرب درنه باريد كه يك ركورد جديد است. اقيانوس‌هاي گرم‌تر سوخت را براي رشد توفان‌ها فراهم مي‌كنند و جو گرم‌تر مي‌تواند رطوبت بيشتري را در خود نگه دارد، يعني بارندگي شديدتر شود. درنا ليبي و مخازن سدهاي آن حداقل پنج سيل مرگبار را از سال 1942 تجربه كرده‌اند كه آخرين آنها در سال 2011 بود. دو سدي كه روز دوشنبه گسيخته شدند و حدود نيم قرن پيش، بين سال‌هاي 1973 و 1977، توسط يك شركت ساختماني يوگسلاوي ساخته شدند. ارتفاع سد درنا 75 متر با ظرفيت ذخيره‌سازي 18 ميليون متر مكعب است. سد دوم منصور با ارتفاع 45 متر و ظرفيت 1.5 ميليون متر مكعب است. اين سدها از سال 2002 تحت تعمير و نگهداري قرار نگرفته‌اند. از سوي ديگر منطقه اطراف فاقد پوشش گياهي كافي است كه بتواند از فرسايش خاك جلوگيري كند.
در جنگ داخلي ليبي كه از زمان سقوط قذافي تاكنون حدود ۱۲ سال از شروعش مي‌گذرد، پس از نبرد با داعش و پس از آن، خليفه حفتر، فرمانده شرقي و ارتش ملي ليبي (LNA)، زيرساخت‌هاي شهر درنا از بين رفته و در برابر سيل‌هايي مانند سيل‌هايي كه توفان دانيل به بار آورد، بسيار ناكافي است. ضمنا در اين منطقه هشدار پيش‌هنگام نيز وجود نداشت. اگر يك سازمان هواشناسي به‌طور عادي كار مي‌كرد، هشدارها را مي‌داد و همچنين مديريت اضطراري مي‌توانست مردم را تخليه كند و از بيشتر تلفات انساني جلوگيري مي‌شد. در يونان نيز، اين توفان بدترين توفان در تاريخ ثبت شده بود كه با بارش شديد باران منجر به سيل شد و بيش از دو ميليارد يورو خسارت وارد كرد. در روز 4 سپتامبر، پيچند به داخل شبه‌جزيره بالكان حركت كرد كه منجر به باران‌هاي سيل‌آسا شد. سپس اين منظومه روز بعد به يك توفان مديترانه تبديل شد و توسط سازمان ملي هواشناسي يونان «توفان دانيال» نام گرفت. طي روزهاي بعد، توفان در 10 سپتامبر به نزديكي شهر بنغازي در ليبي رسيد. بيشينه بارندگي بين ۸۸۰ تا ۱۱۰۰ ميلي متر در روز ۵ سپتامبر ثبت شد. در يونان تجزيه و تحليل داده‌هاي ماهواره سنتينل-۱ از 7 سپتامبر، مساحت سيل تخميني حدود 73000 هكتار بود. توفان در يونان را به عنوان بدترين توفان يونان از زمان شروع ركوردها در سال 1930 طبقه‌بندي كردند. بايد براي رويدادهاي غيرمنتظره آماده شويم و سپس تغييرات اقليمي را در راس آن قرار دهيم چرا كه باعث افزايش اين رويدادهاي غيرمنتظره مي‌شود. خطر رخداد‌هاي آب و هوايي شديد ناشي از تغيير اقليم براي زيرساخت‌ها - نه فقط سدها، بلكه همه‌چيز از ساختمان‌ها گرفته تا منابع آب - يك خطر جهاني است.