چگونه دوحه زمينه‌ساز توافقي كوتاه‌مدت ميان اسراييل و حماس شد؟
فرصت‌سازي قطر در زمين بازي بزرگان
محسن برهاني
قطر با توسل به ديپلماسي و تكيه بر اهرم چانه‌زني توانست نقشي برجسته از خود در درگيري حماس و اسراييل ترسيم كند. برقراري آتش‌بس چهار روزه كه از روز جمعه در نوار غزه اجرايي شد، مهارت ميانجيگري اين بازيگر كوچك خليج‌فارس را به رخ كشيد؛ نقش‌آفريني دوحه به اندازه‌اي برجسته شد كه گروهي از تحليلگران با استناد به سابقه قطر در حل و فصل بحران‌ها از سياست يك بام و دو هواي اين كشور جهت حفظ منافع خويش نوشتند.رهبران دوحه از انتهاي ماه اكتبر براي آزادي ۲۳۰ اسيري كه دراختيار حماس قرار داشت، در قامت ميانجيگر ظاهر شدند. در آن بازه زماني، حماس چهار اسير از جمله يك مادر و دختر اسراييلي- امريكايي و دو زن اسراييلي را به واسطه توافقي كه با قطر و مصر داشت، آزاد كرد. رهبران قطر به شكل ضمني اعلام كردند كه حماس توقع داشت با آزادي اسرا، ارسال كمك‌هاي بشردوستانه به نوار غزه تسهيل و حمله نظامي اسراييل متوقف شود.
مانور بزرگ بازيگر كوچك
۲۵ اكتبر حماس با آزادي ۵۰ نفر از اسرا در چارچوب توافقي موافقت كرد اما مقامات اسراييلي خواستار اسامي افرادي كه آزاد خواهند شد، بودند اما حماس موافقت نكرد و گفت: چون اسرا توسط جناح‌هاي مختلف نگهداري مي‌شوند، سوابق محدودي از آنها دراختيار ماست. حماس در ادامه تاكيد كرد كه براي تحقق اين مساله بايد جنگ براي چند روز متوقف شود.به نوشته نيويوركر، اسراييلي‌ها كه اين شرط را نوعي تاكتيك براي توقف درگيري‌ها قلمداد مي‌كردند، با شرط حماس مخالفت كرده و دو روز بعد معامله را برهم زدند، چند ساعت بعد ارتش اسراييل حمله زميني خود به نوار غزه را ازسر گرفت.به نوشته نشنال اينترست، دوحه به دليل حمايت مالي طولاني‌مدت از غزه توانايي بالايي براي ايفاي نقش ميانجي دارد. پول قطر براي تامين سوخت و حقوق كاركنان دولتي در غزه، از جمله پزشكان و معلمان استفاده مي‌شود. از طرفي ديگر قطر از سال ۲۰۱۲ ميزبان دفتر سياسي برون‌مرزي حماس در دوحه بوده، تصميمي كه بر خشم مقامات اسراييلي و امريكايي افزود.امروز قطر به عنوان كانال ارتباطي ميان اسراييل و حماس و فراتر از آن ايالات‌متحده عمل مي‌كند و بسياري از كشورها چشم‌انتظار نتيجه تاكتيك‌هاي اين بازيگر كوچك هستند. قطر در ميانه درگيري‌هاي اخير در سرزمين‌هاي اشغالي تلاش داشته و دارد تا بي‌طرف بماند و در عين حال ميزباني پايگاه نظامي بزرگ امريكا را نيز حفظ كند.دوحه تامين‌كننده اصلي انرژي ايالات‌متحده است، با اين حال فارغ از تنش‌ها در مساله ميدان گازي مشترك با ايران، دوحه روابط نزديكي با تهران نيز دارد. اين وضعيت به اين كشور فرصت مي‌دهد تا براي حل برخي چالش‌ها خيز بردارد.اما اخيرا قطر خارج از حوزه نفوذ معمولش فعاليت‌هاي متعددي داشته؛ اين كشور در تامين امنيت و بازگشت دني فنستر، روزنامه‌نگار امريكايي از ميانمار در سال ۲۰۲۱ نقش مهمي ايفا كرد، ماه اكتبر نيز مقامات قطري به حل و فصل مذاكرات براي بازگشت چند كودك اوكرايني ربوده شده توسط روسيه كمك كردند.
بازي دوگانه در منطقه خاكستري
كريستيان چسنوت و مالبرونوت، دو روزنامه‌نگار فرانسوي كه سابقه اسارت در عراق را داشتند در كتابي با عنوان «مقاله‌هاي قطر» با اشاره به اسناد محرمانه ادعا مي‌كنند كه قطري‌ها به شكل غيرمستقيم به تامين مالي برخي گروه‌هاي نظامي كمك و همزمان در تلاش هستند تا از اين فرصت به عنوان اهرمي در راستاي منافع كشورشان استفاده كنند.مالبرونوت اين تاكتيك دوحه را بازي دوگانه در يك منطقه خاكستري توصيف كرد، هر چند تاكيد داشت رويكرد قطر دولت‌هاي خاورميانه را هم تحت‌تاثير قرار داده است. او باور دارد كه اين بازي دوجانبه آنها به واسطه تغيير رويكرد ايالات‌متحده در مورد اسرا سخت‌تر هم شده است.سال ۲۰۱۴، دولت اوباما بازنگري دستورالعمل‌هاي مرتبط با اسراي اين كشور را در دستور كار قرار داد، اما سال‌ها بعد مشخص شد كه ارايه امتياز و تداوم رايزني در باب اسرا متوقف نشده و قطر در قامت بازيگري برجسته در چنين بحث‌هايي نقش‌آفريني مي‌كند.كريستوفر اولري كه از مارس ۲۰۲۱ تا سپتامبر ۲۰۲۳ براي آزادي اسراي امريكايي فعاليت داشت، در اين‌باره گفت: قطري‌ها ميانجي‌هاي استثنايي و باانگيزه براي حل مناقشات هستند. اولري كه در اف‌بي‌آي هم فعاليت داشته با يادآوري حملات بعد از فاجعه يازده سپتامبر به عراق، خاطرنشان كرد: مقامات دولتي نگران حمايت دوحه از القاعده در عراق بودند؛ چراكه بخش عمده‌اي از چهره‌هاي اين گروه قطري بودند. با اين حال تحقيقات ايالات‌متحده بي‌نتيجه بود و قطر هم هيچ‌وقت تحريم نشد.طي دو سال و نيمي كه اولري براي آزادي اسرا فعاليت مي‌كرد، با مقامات قطري جهت بازگشت امريكايي‌ها از ايران و افغانستان همكاري نزديك داشت. پس از آن بود كه مالي اولري با حمايت ديپلمات‌هاي قطري توانست مارك فريكس، پيمانكار امريكايي را كه بيش از دو سال در بند شبكه حقاني بود، آزاد كند. واشنگتن اميدوار است كه قطر با ميانجيگري خود همه اسرا را به خانه بازگرداند. اما اقدامات و خواسته‌هاي اسراييل مذاكرات را پيچيده مي‌كند. اسراييل مدعي است كه شدت حملاتش، حماس را براي آزادي اسرا تحت فشار قرار داده است.دني گيلبرت، استاديار علوم سياسي در دانشگاه نورث وسترن در باب سياست قطر جهت آزادي اسرا گفت كه فرآيند آزادي اسيران علاوه بر تماس‌ها و شهرت براي تضمين معاملات، به مجموعه‌اي از مهارت‌ها و تقسيم كار نياز دارد؛ اهرم‌هايي كه دوحه به آنها مجهز است.
چالش‌هاي پيش روي قطر
فرمول موفقيت‌آميز قطر براي ميانجيگري بين اسراييل و حماس نه تنها بر ارتباطات مكرر، بلكه بر ارايه نتايج ملموس كه شرايط را براي غيرنظاميان بهبود مي‌بخشد، متكي است. توافقنامه تبادل اسرا، نمونه بارز آن است. بازگشت فلسطينيان يك پيروزي سياسي براي قطر بوده و به بازيگران سياسي اعتمادبه‌نفس براي تعامل بيشتر مي‌دهد.
همچنين شايان ذكر است كه با وجود دستاوردهاي ديپلماتيك اخير، عوامل اصلي جنگ اسراييل و حماس حل نشده باقي مانده است. قطر نمي‌تواند صلح را تنها از طريق مذاكره ايجاد كند؛ امنيت پايدار به رفع محاصره غزه توسط اسراييل بستگي دارد.با حركت رو به جلو، قطر به خوبي هماهنگي با مصر را با توجه به وزن ژئوپليتيك نسبي‌اش تقويت خواهد كرد. اين دو بازيگر قادرند با هم تيم ميانجي قدرتمندي را تشكيل دهند؛ تيمي كه مي‌تواند با تكيه بر سياست چماق و هويج جهت حل برخي چالش‌ها فشار بسياري را تحميل كند. هنگامي كه اراده سياسي تضعيف مي‌شود، حمايت بين‌المللي از اين فرآيند براي حفظ تعهدات حياتي است.درحالي كه چالش‌ها همچنان ادامه دارد، قطر به دليل توانايي منحصر به فردش در قرار دادن طرف‌هاي منازعه پشت ميز مذاكرات، نشان داده كه چگونه قدرت‌هاي منطقه‌اي مي‌توانند به مديريت درگيري‌هاي پرخطر به شيوه‌اي تثبيت‌كننده، كمك كنند. به باور گروهي از ناظران، درحالي كه قطر در قامت ميانجي، دستاوردهاي زيادي داشته است، حفظ اين نقش حياتي نيازمند ديپلماسي متعادل و ظريف است؛ چراكه هم اسراييل و هم حماس در مورد انگيزه‌هاي قطر ترديد دارند.
براي مثال، قطر مي‌تواند با نظارت بر هزينه‌هاي بشردوستانه‌اش نشان دهد كه كمك‌هايش در حوزه نظامي استفاده نمي‌شود. افشاي بخش عمده‌اي از بودجه مي‌تواند در عين حفظ استقلال قطر، اعتماد به اين بازيگر را افزايش دهد. گفت‌وگوي مستقيم بين قطر و طرف‌هاي بدبين نيز در كاهش بي‌اعتمادي‌ها كمك خواهد كرد.
فرصتي براي عرض اندام
علاوه بر اين، شركت دادن ساير ذي‌نفعان نيز مي‌تواند تلاش‌هاي ميانجيگري قطر را تقويت كند. اطلاع‌رساني گسترده به فرستادگان ويژه سازمان ملل و هماهنگي محتاطانه با واشنگتن از طريق كارگروه مشترك خاورميانه كاخ سفيد، شروع خوبي براي حضور ساير بازيگران در عرصه تلاش‌هاي ديپلماتيك خواهد بود.درنهايت، صلح پايدار به قدرت‌هاي منطقه‌اي، بهبود وضعيت فلسطينيان و راضي نگه داشتن اسراييلي‌ها بستگي دارد. اگر قطر گفت‌وگوها را به سمت چارچوب راه‌حل به اصطلاح دو كشوري هدايت كند، مي‌تواند پيشرفت معناداري در جهت حل و فصل دشوارترين چالش‌هاي سياسي قرن اخير خاورميانه داشته باشد.نشنال اينترست نوشت، اقدامات اعتمادساز دوحه در اين بازه زماني، همچنان حياتي خواهند ماند. قطر با تقويت اميد و اعتماد از طريق ديپلماسي مداوم، نفوذش را حفظ مي‌كند؛ صفتي كه احتمالا در حال حاضر، هيچ بازيگر جايگزيني نمي‌تواند آن را داشته باشد. نقش منحصر به فرد قطري‌ها در قامت تسهيل‌كننده مذاكرات مي‌تواند به ذي‌نفعان كمك كرده تا گام‌هايي را به سوي يك راه‌حل بادوام بردارند.