تفرش، مدلي كوچك از تاريخ ديرپاي ايران

هفته قبل به قصد ديداري از تفرش با جمعي از دوستان همدل رهسپار شديم. تفرش زيبا با خنكاي پاييز كوهپايه و نم باراني بس دل‌انگيز پذيراي‌مان شد. تفرش شهري كوچك در استان مركزي، با هوايي مطبوع با بيش از 25هزار جمعيت و 70 روستا در اطراف و اقتصادي بر پايه دامپروري و كشاورزي، مانند اغلب شهرهاي كوچك كوهپايه‌اي كشورمان گواه تاريخي بسيار كهن است و از زمان پيش از اسلام نشانه‌هاي زيست زرتشتي‌ها تا سلجوقيان و قاجارها و تا حال را در سينه خود دارد. روزگاري تفرش بخشي از منطقه‌اي به نام «عراق عجم» بوده كه بعدها به نام اراك تغيير پيدا كرده. مسجد جامع اين شهر به نام مسجد ششناو يادگار دوران سلجوقيان است، از آجر ساخته شده، با تك‌مناري زيبا و گنبدي دوپوسته كه روشي مدبرانه در معماري قديم ما بوده است. به اين معني كه گنبد يك پوسته دروني دارد و يك پوسته بيروني كه اين دو كمي از هم فاصله دارند و هوا بين دو پوسته در جريان است و همين جريان هوا كمك مي‌كند دماي درون بنا متعادل بماند. در جاهاي ديگر ايران هم كه سفر كنيد، مي‌بينيد معماري در درجه نخست، دانشي بوده براي زيست بهتر در آب و هواي گرم و نيمه خشك ايران و نه فقط هنري براي زيبا ساختن بناها. داخل مسجد با معماري بي‌نظير دوره سلجوقيان هنوز دل‌فريب و آرامش‌بخش است. كارشناسان ميراث اين‌طور توضيح مي‌دهند كه بناي اين مسجد مانند بسياري از مساجد جامع ديگر بر معبدي زرتشتي يا حتي قديم‌تر ميترايي بنا شده و كاوش‌هاي بيشتر مي‌تواند حقايق تاريخي بيشتري درباره دوره پيش از اسلام در اين منطقه به دست‌مان بدهد. البته، انواع بنرها و پايه‌هاي فلزي و اضافات ديگر و از همه مهم‌تر مرمت سردستي و از سر ناآگاهي مسجد به آن زيبايي را از اصالت خود دور كرده. با كمي سليقه مي‌شود همين مفاهيم را به شكلي زيباتر و متعادل‌تر منتقل كرد، اما هر چه هست، اصل ماجرا هنوز بر اين فرعيات غلبه دارد. از هر جاي بالاي شهر نگاه كنيد، گنبد و منار آجري‌ مسجد ششناو نمايان است و كنار آن چناري 700 ساله كه حتي اگر قدمت آن را هم ندانيد، معلوم است چندين سده توانسته دوام بياورد و سرافراز بماند. از اين درختان كهن باز هم در تفرش ديديم.  بيرون در مسجد، سامانه تقسيم آبي هست كه قرن‌ها همانجا بوده؛ نشانه نبرد هميشگي مردمان اين سرزمين نيمه خشك با كم‌آبي. پيشينيان ما توانستند با تدبير و با نگاه به آب به عنوان ميراثي ماندگار براي زيست و نه ابزاري براي رفع احتياجات فوري به هر طريق، منابع شكننده آبي ايران را به نسل ما تحويل دهند، اما من شك دارم ما با اين همه دانش و ادعا بتوانيم اين منابع را به صورتي درست به نسل‌هاي بعدي بسپاريم. در سامانه‌هاي كهن تقسيم آب، طبق توضيح كارشناسان همراه‌مان، آب را در سرچشمه به تله مي‌انداخته‌اند و سپس با تقسيم‌بندي دقيق جوي‌ها، از راه قنات‌ها به مناطق مختلف مي‌فرستاده‌اند تا بتوانند از تبخير در امان بدارندش. ميرآب‌ها كه اين وظيفه خطير را بر عهده داشتند، اغلب از معتمدين جامعه بودند و بدون گرفتن دستمزد عدالت در تقسيم آب را اعمال مي‌كردند، به قاعده مصرف مي‌كردند و قدر هر قطره‌اش را مي‌دانسته‌اند.
نام دكتر محمود حسابي، استاد بلندآوازه فيزيك كشورمان، بر تفرش سايه انداخته. به وصيت او، مقبره‌اش در فضايي كمي بالاتر از خيابان قرار دارد و نمي‌شود به تفرش برويد و همشهري‌هاي پروفسور شما را به زيارت مزارش نبرند. موسسات دولتي و خصوصي بسياري در اين شهر، نام دكتر حسابي را بر پيشاني دارند.
و چه دلچسب كه مي‌بيني، تفرشي‌ها احياي بوم‌گردي‌‌ها در خانه‌هاي قديمي كه مي‌رود به جاذبه‌اي مهم و زيبا در كشورمان بدل شود و جاي خود را در گردشگري ما باز كرده، الگو قرار داده‌اند و خانه‌هاي قديمي را مرمت و درشان را براي اقامتي كوتاه به روي مسافران باز كرده‌اند. اگر مي‌خواهيد چند روزي را زير آسمان آبي و در آرامشي دلچسب سپري كنيد، تفرش را از ياد نبريد. از تهران كمتر از سه ساعت فاصله دارد.