گمانه‌زنی‌ها درباره انگیزه ایران برای تغییر دکترین هسته‌ای‌اش افزایش یافته است
گزینه‌های تهران در عصر تنش
بحرانی که رژیم اسرايیل با ماجراجویی رو به گسترش خود در منطقه به وجود آورده است، به گمانه‌زنی‌ها در باب احتمال رویارویی این رژیم با ایران دامن زده است. این امر به ویژه پس از پاسخ نظامی قاطع ایران به اسرايیل بیش از پیش شده است و دست‌کم تاکنون دو مقام نظامی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران، سردار سرتیپ پاسدار احمد حق‌طلب، فرمانده سپاه حفاظت و امنیت مراکز هسته‌ای ایران و کمال خرازی، ريیس شورای راهبردی روابط خارجی درباره هرگونه حمله به موجودیت ایران و تاسیسات حساس هسته‌ای به رژیم اسرايیل و حامیان غربی این بازیگر هشدار داده‌اند. این دو در اظهارنظرهایی مشابه، ولی جداگانه اظهار داشته‌اند که در صورت حمله رژیم اسرايیل به ایران، ایران ممکن است در دکترین هسته‌ای و بازدارندگی خود تجدیدنظر کند. این درحالی است که حسین امیرعبداللهیان اعلام کرده است که ایران در چارچوب خواسته‌های مشروعش، آمادگی ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای با ایالات‌متحده را دارد.
آیا تهران به دنبال تغییر دکترین هسته‌ای‌اش است؟
ایران همواره و به خصوص پس از امضای برجام در سال 2015، در راستای دکترین هسته‌ای خود و همچنین در چارچوب ان‌پی‌تی، با آژانس بین‌المللی هسته‌ای همکاری کرده است، اما جریان از سال 2018 و با خروج ایالات‌متحده از برجام کمی تغییر کرد. ایران نیز که یک طرف قرارداد را نقض‌کننده برجام می‌دید، دیگر خود را ملزم به همکاری در چارچوب آن ندیده است و در اقدامی مشروع برخی از تعهدات خود را کاهش داده است. البته ایران اظهار داشته است که همچنان به ان‌تی‌پی وفادار است و همکاری خود با آژانس را نیز در این چارچوب ادامه خواهد داد.
اکنون، ترس از تشدید تنش در خاورمیانه، بُعد هسته‌ای جدیدی را ایجاب کرده است. تاکنون شواهد ارائه شده توسط کشورهای غربی نشان می‌دهد که ایران هیچ برنامه‌ای برای عبور از گریز هسته‌ای ندارد و مقامات تهران نیز بارها اعلام کرده‌اند چنین قصدی ندارند. آژانس اظهار می‌کند که ایران در حال غنی‌سازی اورانیوم تا 60درصد است. این نهاد مدعی است که پیشرفت ایران در غنی‌سازی اورانیوم ثابت و عمدی بوده است، چراکه ایران نیاز به چنین غنایی برای اهداف صلح‌آمیز ندارد. اما ایران از سوی دیگر، معتقد است که اولا برای برخی اهداف صلح‌آمیز و در چارچوب مقررات دست به چنین اقدامی زده است و ثانیا،
در راستای کاهش تعهدات برجامی خود حق دارد چنین کند. از سوی دیگر، ایران مجوز برخی بازرسان آژانس برای ورود به برخی سایت‌ها را منع کرده است. به گفته مقامات هسته‌ای ایران، برخی بازرسان، از کشورهایی هستند، یا دست‌کم تحت‌تاثیر بازیگرانی همچون رژیم اسرايیل قرار دارند که با ایران دشمن هستند. اما اکنون که ایران و غرب به رهبری ایالات‌متحده نتوانسته‌اند برجام را احیا کنند و از سوی دیگر، جنگ و درگیری‌ها در اوکراین و خاورمیانه ادامه دارد، به نظر می‌رسد تمایل بازیگران درگیر در برجام نیز کاهش یافته است. بایدن در تبلیغات ریاست جمهوری و در اوایل روی کار آمدنش با شور و هیجان خاصی به دنبال مذاکره با تهران برای احیای برجام بود. در مقاطعی نیز خبرهایی مبنی بر تمایل بایدن برای توافق جدیدی مطرح شد. البته همه این تلاش‌های ظاهری با کارشکنی‌های خود واشنگتن، کنگره ایالات‌متحده و رژیم اسرايیل به نتیجه نرسیده است. ایران نیز که خود را از برجام منتفع نمی‌بیند، لزومی برای ماندن در آن نمی‌یابد. همین مساله باعث شده است رافائل گروسی نگران از آنچه او پیشرفت هسته‌ای ایران می‌خواند، بارها به ایران سفر کند تا با دیپلماسی جریان را فیصله دهد. اما مقامات ایران به گروسی گفته‌اند که کلید حل مشکل نه در تهران که در واشنگتن است. اکنون پس از اظهارات سردار حق‌طلب و کمال خرازی درباره اراده ایران نسبت به تغییر دکترین هسته‌ای و بازدارندگی در صورت تهدید از سوی بازیگران متخاصم، کارشناسان غربی مدعی هستند یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌های آنها امروز این است که ایران تمام انگیزه لازم را برای ادامه برنامه هسته‌ای خود دارد و حتی در صورت لزوم می‌تواند از آستانه گریز هسته‌ای نیز گذر کند. آنها مدعی‌اند که در پی از دست رفتن فرصت‌ها برای احیای برجام، تهران هم برای نشان دادن اینکه قلدری غرب را تحمل نخواهد کرد و هم برای ساختن چیزی که همیشه آن را «بازدارنده» علیه اسرايیل می‌خواند، قصد دارد در دکترین هسته‌ای‌اش تغییراتی اعمال کند. جیمز کلاپر، مدیر اطلاعات ملی در دوره اوباما در گفت‌وگو با نیویورک تایمز گفت: «این موضوع برای ما نگرانی بسیار عمده‌ای است، چراکه ایرانی‌ها انگیزه زیادی برای سرعت بخشیدن و توسعه برنامه هسته‌ای خود دارند.» کارشناسان دیگر خاطرنشان می‌کنند که رویارویی مستقیم ایران با اسرايیل نیز شاید مقام‌های ایران را به این نتیجه رسانده که باید برای بازدارندگی‌های آتی علیه اسرايیل به سلاح‌های قوی‌تری متوسل شود. این کارشناسان مدعی‌اند که همین امر سبب شده است برخی مقامات ایران از تغییر در دکترین هسته‌ای ایران، که تاکنون صلح‌آمیز بوده، بگویند.
آخرین راه‌حل بازدارندگی
المانیتور در تحلیلی در واکنش به اظهارات اخیر کمال خرازی در قبال برنامه هسته‌ای ایران نوشت که این اظهارات مقامات امنیتی و دیپلماتیک ایران این پیام را مخابره می‌کند که این کشور می‌تواند از آستانه گریز هسته‌ای عبور کند و آن را به عاملی بازدارنده علیه تهدیدات احتمالی اسرايیل بدل کند. به نظر می‌رسد که ایران درک کرده است اوضاع کنونی و پس از رویارویی مستقیم با رژیم اسرايیل متفاوت بلکه خطرناک‌تر شده است. تنش در منطقه همچنان بالاست و حتی بیم آن می‌رود با حمله تمام‌عیار اسرايیل به رفح و کشتار بیشتر مردم غزه، درگیری‌ها اوج بگیرد. اسرايیل بارها تهدید کرده است که به تاسیسات هسته‌ای ایران حمله خواهد کرد، ممکن است خرابکاری‌هایی ازسوی این رژیم در ایران صورت گرفته باشد، اما تهدید ادعایی به حمله مستقیم ازسوی اسرايیل چیزی متفاوت از خرابکاری‌هایی کم‌عمق و غیرموثر است. المانتیور در ادامه یادداشت خود مدعی است، بنابراین، ایران که تاکنون توانسته است در مقابل خرابکاری‌های رژیم اسرايیل بایستد، در پی تهدیدات اخیر این رژیم در پی بالا بردن سطح بازدارندگی خود است. اینکه ایران حتما سطح بازدارندگی را با عوامل دیپلماتیک و همچنین امنیتی بالاتر خواهد برد، شکی نیست، اما اینکه واقعا ایران در دکترین هسته‌ای خود تغییری ایجاد کند، جای تردید است. درست است که ایران از منافع برجام عایدی نداشته است و بدعهدی غرب نیز باعث شده است ایران تعهداتش را کاهش دهد، اما تنها طرف توافق است که همچنان به برجام پایبند است و به شکل داوطلبانه با آژانس همکاری می‌کند. ازسوی دیگر، مقامات ایران نیز بارها اعلام کرده‌اند که در صورتی که طرف غربی با تضمین‌هایی برای ایران به میز مذاکره برگردد، ایران نیز چنین خواهد کرد. در جدیدترین اظهارات مقامات ایران درباره مذاکرات هسته‌ای، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه یکشنبه ۲۳ اردیبهشت ماه در سومین نشست گفت‌وگوهای ایرانی- عربی برای همکاری و تعامل که از سوی شورای راهبردی روابط خارجی در هتل آزادی تهران برگزار شد، گفت که «این روزها مصادف با خروج غیرقانونی امریکا از برجام است. طبق 15 گزارش متوالی آژانس، ایران به تعهدات خود به صورت کامل پایبند بوده است، حتی اقدامات جبرانی ما براساس توافق و در مقابل بی‌عملی اروپایی‌ها و بعد از یک سال صبر راهبردی، منجر به اتخاذ رویکرد جدید ایران شده است.» امیرعبداللهیان با بیان اینکه ایران در دولت سیزدهم اقتصاد و سیاست خود را وابسته به توافق نکرده است، اظهار داشت: «ولی همان‌طور که در مذاکرات رفع تحریم‌ها در این دولت بارها اعلام کردیم در صورت موافقت همه طرف‌ها برای بازگشت به توافق 2015 میلادی و مشاهده اقدام عملی از سوی طرف‌های مقابل، آمادگی داریم همچنان در مسیر توافق به تعهدات خود ادامه دهیم.» او افزود: «همواره تاکید کرده‌ایم در مسیر رفع تحریم‌ها و ادامه برجام بر مسیر دیپلماسی و مذاکره و اجرای توافق به گونه‌ای که تامین‌کننده منافع ملت ایران باشد، پایبند خواهیم بود و همه طرف‌های مقابل را به اقدام سازنده در این مسیر فرامی‌خوانیم.» به عقیده پاتریشیا لویز، مدیر برنامه امنیت بین‌المللی در چتم هاوس، گزینه‌های ایران که مدت‌ها مورد بحث مقامات این کشور بود، فعلا همچنان به همان شکلی باقی می‌ماند: اول اینکه، ایران خود را به عنوان یک کشوری نشان می‌دهد که توانایی گذر از آستانه هسته‌ای را دارد، ولی از آن عبور نمی‌کند یا ترجیح دهد حداقل در حال حاضر از این آستانه عبور نکند؛ دوم اینکه ایران به عنوان آخرین راه ممکن در تعامل با غرب و تقابل با دشمن خود در منطقه، اسرايیل، ممکن است دکترین هسته‌ای خود را به عنوان بازدارندگی حداکثری تغییر دهد و از آستانه گریز هسته‌ای عبور کند. به‌زعم لویز، ایران به نظر برای جلوگیری از تشدید تنش و همچنین عدم تمایل ایالات‌متحده برای شراکت در تهدیدات اسرايیل علیه ایران، سطح غنی‌سازی خود را بالا نبرد و از آستانه گریز هسته‌ای عبور نکند. به نظر این تحلیلگر موسسه چتم‌هاوس، اگرچه دریچه‌های مذاکرات هسته‌ای رو به بسته شدن هستند، اما هنوز امید برای باز کردن آنها از بین نرفته است و مهار کردن ماجراجویی‌های اسرايیل ازسوی حامیان غربی‌اش به خصوص ایالات‌متحده در این امر بسیار حیاتی به نظر می‌رسد.