پوتين؛ بازنده بازي قره‌باغ؟

به ادعاي ناظران، آذربايجان موفق شده به چيزي دست يابد كه تصور مي‌شود در فضاي پس از شوروي غير‌ممكن است؛ خروج نيروهاي حافظ صلح روسي پيش از موعد و ظاهرا بدون خشم مسكو. حتي زماني كه نيروهاي حافظ صلح در حال ترك منطقه مورد مناقشه قره‌باغ كوهستاني بودند، جغرافيايي كه در پي جنگ يك روزه با ارمنستان در سال 2023 توسط باكو بازپس گرفته شد، الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان در حال بازديد از مسكو بود. نه مقامات روسيه و نه رسانه‌هاي تبليغاتي كرملين، باكو را به بيرون راندن روسيه از قفقاز جنوبي متهم نكرده‌اند. در عوض، نيكول پاشينيان، نخست وزير ارمنستان را به دليل به رسميت نشناختن مرزهاي آذربايجان در سال 1991 و اعتماد بيش از حد به بروكسل و واشنگتن به چالش كشيدند.با اين وجود، لفاظي‌هاي گرم باكو و مسكو به اين معنا نيست كه اين دو بازيگر اكنون متحدان نزديكي هستند. رويكرد آذربايجان و روسيه نشان مي‌دهد كه كرملين متوجه شده كه مساله قره‌باغ حل شده است و نمي‌خواهد روابطش با آذربايجان را به خطر بيندازد.
به ادعاي موسسه مطالعاتي كارنگي، آذربايجان نشان داده كه با تركيب معيني از تلاش نظامي و ديپلماتيك، هم مي‌توان يك درگيري ارضي را برخلاف مسكو حل كرد و هم ارتش روسيه را بيرون راند. براي مدت طولاني، عقل متعارف حكم مي‌كرد كه وقتي روسيه نيروهاي حافظ صلح را مستقر كرد، آنها براي مدت طولاني در محل باقي خواهند ماند - مانند مناطق گرجستاني آبخازيا و اوستياي جنوبي يا منطقه جدايي‌طلب حامي روسيه در ترانس نيستريا مولداوي. اما قره‌باغ اين سرنوشت را تجربه نكرد. حتي اگر روسيه مي‌خواست نيروهاي حافظ صلح خود را سال‌ها در قره‌باغ مستقر كند، اما در نهايت مجبور شد در كوتاه‌مدت با دستاوردهاي بسيار اندك اين جغرافيا را ترك كند.اين عقب‌نشيني نشان‌دهنده شكست نهايي الگوي روسيه براي حل مساله قره‌باغ كوهستاني است كه پيش‌بيني مي‌كرد نيروهاي حافظ صلح براي هميشه در آنجا بمانند. زماني كه آذربايجان منطقه را بازپس گرفت، مسكو در ابتدا سعي كرد نقش جديدي براي حافظان صلح خود بيابد. يكي از گزينه‌ها اين بود كه آنها در ارمنستان به عنوان بخشي از ماموريت بلوك امنيتي تحت رهبري مسكو، سازمان پيمان امنيت جمعي مستقر شوند. اما در شرايطي كه بسياري در ارمنستان مسكو را مسوول پيروزي آذربايجان در قره‌باغ كوهستاني مي‌دانند، پاشينيان علنا از پذيرش نيروهاي حافظ صلح روسي خودداري كرد. روسيه تلاش كرد تا اين‌گونه القا كند كه نيروهاي حافظ صلح براي كمك به مين‌زدايي بايد در قره‌باغ كوهستاني بمانند. اما مشخصا مين‌زدايي به 2000 سرباز و 400 وسيله نقليه نياز ندارد. بخش عمده تيپ تفنگ موتوري اسكندريه 15 گارد جداگانه روسيه كه نيروهاي حافظ صلح را تامين مي‌كرد، در حال حاضر در اوكراين مي‌جنگند و بقيه احتمالا اكنون به آنها خواهند پيوست.مسكو حتي پس از خروج نيروهاي حافظ صلح بدون كسب امتيازي از باكو، از مذاكرات ارمنستان و آذربايجان خارج شد. مسكو و باكو ممكن است هر دو ايروان را به خاطر تلاش‌هايش جهت ايجاد آرامش با غرب مورد انتقاد قرار دهند، اما هيچ نشانه‌اي از تشديد ديپلماسي روسيه در قفقاز جنوبي يا همكاري نزديك مسكو با باكو وجود ندارد. در عوض، ايروان و باكو اخيرا وارد گفت‌وگوي مستقيم شده و ظاهرا پيروزي‌هايي را هم به دست آورده‌اند.قرارداد اخير بين ايروان و باكو جهت واگذاري كنترل چهار روستاي مرزي به آذربايجان و نصب اولين نشانگرهاي مرزي بين دو كشور بدون مشاركت روسيه صورت گرفت. رويكرد «نه روسيه، نه غرب» در روابط ارمنستان و آذربايجان به نظر مي‌رسد شكستي جدي در راهبرد كرملين در قفقاز باشد. اجماع بر سر اينكه ارمنستان و آذربايجان به دنبال توافق بر سر مرز مشترك بر اساس پروتكل‌هاي آلما-آتا در سال 1991 (كه فروپاشي اتحاد جماهير شوروي را تنظيم كرد) به توافق برسند، دليلي براي خوش‌بيني است. از سوي ديگر، آذربايجان همچنان از ارمنستان به دليل تلاش براي تقويت نيروهاي مسلح خود انتقاد مي‌كند و موضوع كريدور زنگزور - مسير حمل و نقل پيشنهادي از ارمنستان كه آذربايجان را به منطقه نخجوان متصل مي‌كند - همچنان يك نقطه عطف است. به عبارت ديگر، در حالي كه ايروان و باكو توانسته‌اند بدون ميانجيگري خارجي در باب موضوعاتي به توافق برسند، اين احتمال وجود دارد كه به دليل چالش‌ها، روزنه ايجاد شده موقت باشد.در هر صورت، بعيد است روسيه بتواند به نقش قبلي خود به عنوان يك واسطه با نفوذ بازگردد.كانال‌هاي تلگرامي طرفدار جنگ روسيه مرتبا از باكو به دليل همدردي با كي‌يف انتقاد مي‌كند و حتي رسانه‌هاي طرفدار كرملين در آذربايجان مقالاتي درباره داوطلبان آذربايجاني منتشر كرده‌اند كه عليه روسيه در اوكراين مي‌جنگند. همچنين خشم زيادي در روسيه به دليل شايعاتي مبني بر تامين سلاح اوكراين توسط اوكراين وجود دارد. اما مسكو تلاش زيادي مي‌كند تا از هرگونه اصطكاك در روابط با آذربايجان جلوگيري كند.
يكي از دلايل اصلي كه مسكو نتوانست يا تمايلي براي به دست آوردن امتيازي از باكو در ازاي خروج نيروهاي حافظ صلح نداشت، اين بود كه حمله تمام عيار به اوكراين و متعاقب آن انزواي بين‌المللي اين كشور، اهرم مسكو را به ميزان قابل‌توجهي تضعيف كرده است.حالا كرملين نمي‌خواهد روابط با همسايگان خود را به خطر بيندازد.به عنوان مثال، صادرات نفت و گاز روسيه از طريق آذربايجان پس از  از دست دادن دسترسي روسيه به بخش عمده‌اي از بازار اروپا در پي حمله به اوكراين، به‌طور قابل توجهي افزايش يافت. اين بدان معناست كه آذربايجان در زمستان مي‌تواند گاز خود را بيشتر صادر و نياز داخلي را با گاز روسيه تامين كند. به‌طور مشابه، صادرات نفت روسيه به آذربايجان در سال 2023 چهار برابر شد. در هر دو مورد، حجم كل صادرات زياد نيست، اما همين گزاره براي مسكو با اهميت است.